De Rotterdamse ambtenaren die intern vragen stelden over het oprekken van regels, moesten weg

Een jaar nadat hij enthousiast aan de slag is gegaan bij de gemeente Rotterdam, zit de jonge ambtenaar Max in het kantoor van zijn baas. Max is criminoloog en werkt bij de gemeente als due diligence-analist. Het is zijn taak de juridische en financiële risico’s in kaart te brengen van partijen waarmee de gemeente zaken doet of zaken wil doen.

Max houdt van zijn werk, maar het zit hem dwars dat hij dat niet vrijuit kan uitvoeren. Managers weerhouden hem ervan om zakenpartners te onderzoeken aan wie de gemeente panden en grond wil verkopen. Soms verbieden ze het zelfs. Max heeft er een brief over geschreven, die hij deze 9 november 2022 aan zijn leidinggevende, hoofd Vastgoed Wout Goudswaard, overhandigt.

Je zou denken dat die blij is met adviezen die de gemeente kunnen helpen problemen te voorkomen, of aan te pakken. Het tegenovergestelde is waar. Goudswaard is woedend. Hij pakt de brief met beide handen beet en verscheurt hem voor de ogen van de jonge Max.

De man van de cijfertjes

Max is niet de enige Rotterdamse ambtenaar die het moeilijk heeft met het controleren van vastgoedtransacties. Zijn due diligence-collega Jacco – accountant, vijftiger en al even kritisch – ervaart gelijke problemen. Voorheen hield hij zich bezig met het opsporen van fraude en witwassen voor toezichthouders.

Max en Jacco – wier achternamen om privacyredenen niet genoemd worden – zijn medio 2022 nieuwkomers bij Stadsontwikkeling. Het is een van de in totaal zes gemeenteafdelingen en er gaan honderden miljoenen in om. De ruim tweeduizend ambtenaren zijn verantwoordelijk voor de economische ontwikkeling van de stad, en ze beheren, verhuren en ontwikkelen zo’n 2.600 panden.

Het duo is een hecht team. Max excelleert in open source intelligence (osint) – het verzamelen van informatie en inlichtingen via openbare bronnen. Jacco is de man van de cijfertjes, wetten en regels. Ze komen allebei uit Brabant en delen een rechtvaardigheidsgevoel: wat fout is, is fout en dat moet gezegd worden.

Al snel merken ze dat het management bij Stadsontwikkeling rekkelijker omgaat met de regels. Als ze kritische vragen stellen, horen ze dat ze ‘lastig doen’. Na een jaar staat het duo op straat. In maart 2023 verlengt de gemeente het jaarcontract van Max niet en twee maanden later moet Jacco in zijn proeftijd weg bij de auditafdeling. Er is „geen vertrouwen in een duurzame samenwerking”, staat in de brief waarin Jacco zijn congé krijgt.

Afgelopen zaterdag beschreef NRC hoe de top van Stadsontwikkeling in Rotterdam signalen van fraude en corruptie negeerde en wegpoetste. Vandaag volgt het verhaal over twee ambtenaren van Stadsontwikkeling die kritiek hebben op de manier van werken binnen de afdeling en hun baan verloren. NRC las tientallen e-mails en interne notities, en sprak met een tiental betrokkenen, sommigen meermaals. Hoe liep het mis?

Struikeldossiers

Een van de eerste ‘struikeldossiers’ van Jacco en Max is Het Wijkpaleis – een statig, voormalig schoolgebouw in Rotterdam-West. Het is een ontmoetingsplek voor buurtbewoners en creatieve eenpitters vinden er werkruimte. Stichting Het Wijkpaleis huurt het pand van de gemeente, maar wil het kopen.

Jacco, Max en andere ambtenaren die vastgoedtransacties onderzoeken, zien de verkoop van het pand van 1,8 miljoen euro als een vastgoeddeal zoals vele andere, die getoetst moet worden aan de regels. Maar in de stad worden al feestelijke campagnes gevoerd, buurtbewoners en andere particulieren en bedrijven kunnen een stukje van het pand ‘kopen’ via een obligatielening. Het bewonersinitiatief moet, volgens de initiatiefnemers, uitgroeien tot „een gezonde wijkonderneming”. Ook de ambtelijke en politieke top van de gemeente is enthousiast. Die ziet de privatisering van het pand als een maatschappelijk project, waarvoor regels moeten buigen.

Het is de druk van binnenuit die de ambtenaren hindert. Ook de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb heeft warme belangstelling voor Het Wijkpaleis. Hij krijgt op 30 juni 2022 een mailtje van voormalig staatssecretaris en hoogleraar Roel in ’t Veld (PvdA), ze zijn partijgenoten. In ’t Veld schrijft: „Amice, een burgemeester kan niet alles weten; daarom dit bericht.” Ook hij is met een obligatielening van 13.000 euro geldschieter van Stichting Het Wijkpaleis. Tot zijn „verbijstering”, schrijft In ’t Veld, snuffelt de gemeente in zijn privéleven.

Dat mag Rotterdam. De Wet bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur (Bibob) maakt het de gemeente mogelijk de achtergronden en geldstromen te onderzoeken van een partij aan wie ze vastgoed verkoopt of verhuurt. De gemeente kan daarvoor gegevens opvragen bij de politie en de Belastingdienst. Bij vastgoedtransacties wordt het zelfs aanbevolen.

In ’t Veld schrijft aan Aboutaleb dat hij „op bevel van de gemeente” onderworpen wordt aan een Bibob-onderzoek. „Is dat de manier waarop de gemeente wil omgaan met steun aan burgerinitiatieven?” De burgemeester stuurt het mailtje van In ’t Veld door naar zijn ambtenaren, met een ultrakorte persoonlijke noot. Vier vraagtekens: „????”.

De ambtenaren weten genoeg.

Marieke Hillen, bestuurder van Stichting Het Wijkpaleis: „Steun was er vanuit het college – burgemeester Aboutaleb zei dat hij onze ‘ambassadeur voor het leven’ was.” Maar, zegt ze, tegelijkertijd is het gemeentelijk beleid om maatschappelijk vastgoed aan de hoogste bieder te verkopen. Ook die ambtenaren sprak ze, met minder plezier. Hillen: „Ambtenaren van vastgoed zijn toch jongetjes die projectontwikkelaar willen spelen.”

Het dossier is vanaf het begin politiek. Meerdere ambtenaren hebben zelf obligaties. D66-raadslid Chantal Zeegers, sinds juni 2022 wethouder klimaat, bouwen en wonen, stelt drie jaar achter elkaar raadsvragen over „het mooie initiatief van Het Wijkpaleis”. De laatste keer op 25 februari 2022. Haar vragen gaan over de „weinig constructieve houding van vastgoedambtenaren” en over het Bibob-onderzoek dat „wel erg overdreven” is.

Voor ze haar laatste vraag stelt, heeft Zeegers zich ook privé aangemeld voor de obligatieregeling van Het Wijkpaleis. Ze investeert 2.000 euro, met een jaarlijkse rente-uitkering en teruggave van haar inleg na vijf jaar. Volgens de gedragscode van de gemeenteraad dient ze, om „de schijn van belangenverstrengeling” te vermijden, dit financieel belang te melden aan de raadsgriffier. Zeegers doet dat niet.

In een reactie aan NRC is haar verweer dat ze er wel over getwitterd heeft en dat ze als raadslid de burgemeester vertelde over haar obligatie. Dat zou mondeling gebeurd zijn, maar wanneer dat was, weet ze niet meer. Toen ze wethouder werd, heeft ze haar financiële belang verkocht.

Ambtenaren en raadsleden die obligaties hebben en zich met de verkoop bemoeien? Dat is een integriteitsrisico, schrijft Jacco in een advies over Het Wijkpaleis. Toch mag de stichting medio 2022 het pand voor een lager bedrag kopen en komt er slechts een ‘Bibob-light’. Van 25 van de 254 particuliere obligatiehouders wordt achtergrondinformatie opgevraagd.

Lees ook
belastingontwijking van familie Van der Vorm

Wit, grijs of zwart geld?

Een half miljoen euro voor de aankoop krijgt Stichting Het Wijkpaleis als renteloze lening van Stichting De Verre Bergen, van de steenrijke en in Rotterdam invloedrijke familie Van der Vorm. De familie is grootaandeelhouder van investeringsmaatschappij HAL en investeerde de afgelopen tien jaar honderden miljoenen euro’s in Rotterdam, de stad waar het familiefortuin begon met de Holland Amerika Lijn. NRC berichtte eerder dit jaar over de belastingontwijking van de familie via Bermuda en de Britse Maagdeneilanden.

De familie Van der Vorm wordt het tweede dossier waar Max en Jacco tegenaan lopen. Stadsontwikkeling doet al jaren zaken met de familie. Die koopt voor miljoenen euro’s aan gemeentelijk vastgoed via Stichting De Verre Bergen en Stichting Droom en Daad. Max en Jacco willen de transacties onder de loep nemen.

Waar komt het geld vandaan? Is het wit, grijs of zwart? Ze mogen het van hun leidinggevenden niet onderzoeken.

Als Jacco in november 2022 aandringt om de verkoop van vijftien woningen en bedrijfspanden voor 2,6 miljoen euro aan Stichting De Verre Bergen te laten onderzoeken, wordt dat mondeling geblokkeerd door een directeur van Stadsontwikkeling, Carlo Schreuder. Jacco vraagt per mail of Schreuder dit besluit voor hem op papier wil zetten (‘dan is mijn dossier op orde’). „Daar is geen bericht van de directie voor nodig”, krijgt hij per mail te horen. Jacco mailt terug: „Waarom worden wij telkens buitenspel gezet en niet geïnformeerd?”

De gesprekken tussen Jacco en zijn leidinggevenden worden kribbiger. De relaties met de stichtingen kunnen door een Bibob-onderzoek „onder spanning” komen, krijgt hij in december per e-mail te horen. Hij mailt terug: „Afstand bewaren is beter dan al te vriendelijk met elkaar omgaan.”

De relaties met de stichtingen kunnen door een Bibob-onderzoek „onder spanning” komen, zegt de directeur Stadsontwikkeling

De kritische blik van Jacco en Max behoedt de gemeente een jaar lang voor verschillende affaires. Hun speurwerk voorkomt dat Rotterdam een haven in de Spaanse Polder aan een dubieus type verhuurt, blijkt uit een notitie. Ook stopt de gemeente na advies van de twee de verkoop van een woning aan iemand met anonieme investeerders en banden met een nagelstudio, een goudhandel en een money transfer, waar geld kan worden overgemaakt naar het buitenland.

Jacco vraagt per mail aan het management waarom verkopers van Stadsontwikkeling toch steeds met zulke dubieuze partijen aankomen en waarom niet altijd geluisterd wordt als de afdeling due diligence afraadt met een partij in zee te gaan.

Ze wijzen ook naar discotheek Club Blu. Een van de grootste clubs van Rotterdam zit jarenlang in een gemeentepand en wordt geëxploiteerd door een omstreden ondernemer. Waarom ging de gemeente met hem in zee, vragen Max en Jacco zich af. Rond die tijd doet de politie huiszoeking in het pand en vlucht de discobaas naar Dubai.

Als het duo eind 2022 een Bibob-onderzoek wil laten uitvoeren naar de Rotterdamse aannemer Dura Vermeer, mag dat ook niet. Het betreft een pand dat dient als revalidatiecentrum, school en kinderopvang, in het noorden van de stad. Het is eigendom van een stichting en het stichtingsbestuur wil het pand voor 12,8 miljoen euro verkopen aan Dura Vermeer. Daarvoor is goedkeuring nodig van de gemeente.

Het duo ziet daarbij de naam van een eigen manager opduiken. De teamleider commercieel vastgoed zit namens de gemeente in het bestuur van de stichting én bemoeit zich als ambtenaar met het dossier. Max en Jacco signaleren een dubbelrol en opnieuw een integriteitsrisico. Weer fluit directeur Carlo Schreuder Max en Jacco terug. Dura Vermeer is „een zeer betrouwbare partner van deze stad”, mailt hij. Een Bibob-onderzoek „zou zelfs een schoffering zijn”.

Jacco heeft er genoeg van. Begin december informeert hij de hoogste ambtenaar in Rotterdam, gemeentesecretaris Vincent Roozen, over het „afwimpelen” van zijn signalen. Een medewerkster van Roozen mailt terug dat zij het heeft besproken met de gemeentesecretaris. Jacco wordt verwezen naar de gemeentelijk integriteitsambtenaar.

Lees ook
Het eerste onderzoeksverhaal: ‘De tekenen van corruptie waren duidelijk

Alarmerend memo

Max klopt rond die tijd aan bij dezelfde integriteitsambtenaar. Op 5 januari 2023 mailt hij haar een oude, alarmerende memo. Deze memo belandde twee jaar eerder al op het bureau van zijn directie, maar die deed er niets mee, schrijft Max. „Ik maak me hier zorgen over.”

Dat zijn zorgen terecht waren, bleek afgelopen zaterdag. NRC berichtte over de inhoud van de memo. Daarin werd melding gemaakt van bedrijven en ambtenaren die onder een hoedje zouden spelen bij het verdelen van opdrachten van Stadsontwikkeling. Het ging om mogelijke corruptie en fraude, maar de directie deed er dus niets mee. Ook nu onderneemt de integriteitsambtenaar voor zover bekend geen actie.

Daarna escaleert het.

Max heeft een discussie met de teamleider commercieel vastgoed. Hij had aangekaart dat die tot twee keer toe een Bibob-screening had tegengehouden. Max schrijft op 11 januari: „Reden was dat de begroting dan sneller gehaald zou worden.” De teamleider is woedend en mailt terug: „Ik werp iedere aantijging aangaande mijn integer handelen ver van mij.” Het is niet de eerste keer dat Max dit doet, schrijft de teamleider. Hij wil dat Max er „per direct mee stopt”.

Nog diezelfde 11 januari zit Jacco bij de gemeentelijke integriteitsambtenaar. Het is het begin van een intern onderzoek. „Ik ben voornemens om mijn mond niet meer te houden”, zegt Jacco in het gesprek. Hij zit hier met goede bedoelingen. „Mijn intentie is om het proces te verbeteren.” Het staat in het verslag dat de integriteitsambtenaar opstelt, in bezit van NRC.

Op 38 pagina’s komt zijn frustratie van al die maanden eruit. De ongelukkige start met Het Wijkpaleis waar de politiek (‘ook burgemeester Aboutaleb’) zich mee bemoeit, hoe hij „conflicterende belangen” ziet, zoals de gemeentejurist die ook voor Het Wijkpaleis werkt; en hoe zijn adviezen „een beetje weggewuifd en gebagatelliseerd” worden.

Daarna gaat het over een bouwinspecteur die gesjoemel met facturen door aannemers ontdekte, daar „is niks mee gedaan”, zegt Jacco. Over de dubbelrol van hun eigen teamleider (‘Hij heeft twee petten op’). Over directeur Carlo Schreuder die zijn veto uitsprak over het screenen van de familie Van der Vorm en aannemer Dura Vermeer, en hoe Jacco daarna „op het matje moest komen”.

Het duurt vier maanden, maar in mei krijgt Jacco een brief van de hoogste ambtenaar van Stadsontwikkeling, concerndirecteur Hermineke van Bockxmeer. Ze meldt hem dat het onderzoek naar zijn melding klaar is. „Duidelijk is geworden dat in de processen een aantal zaken verbetering behoeven”. Ze wil „dit soort situaties” voorkomen en „lessen trekken”.

Een maand later wordt het arbeidscontract van Jacco opgezegd. Max is dan al weggestuurd.

Lees ook
waarschuwingen over misstanden

‘Melding is weerlegd’

Op donderdag 20 juni dit jaar praat afdelingshoofd vastgoed Wout Goudswaard zijn medewerkers via Teams bij tijdens een ‘koffie- en theemoment’ over een intern onderzoek na de aantijgingen van Max en Jacco. Hij heeft een powerpoint gemaakt, die NRC heeft.

Het blijkt allemaal niet ernstig, houdt Goudswaard het team voor. Intimidatie en misbruik van bevoegdheden door het management? „Er is bij één van de genoemde voorbeelden druk uitgeoefend om het snel te doen.” En ja, het team Verkoop heeft ook één keer geëist dat „er een zin uit een rapport moest worden verwijderd”.

Met al het andere is niets aan de hand. Dat de gemeente in zee is gegaan met de onderwereld bijvoorbeeld. „Melding is weerlegd.” Belangenverstrengeling via nevenwerkzaamheden? „Melding is weerlegd.” Verspilling van gemeentegelden? „Aantoonbaar onjuist; weerlegd.”

In zijn powerpoint stipt Goudswaard aan dat er nog één onderzoek loopt naar mogelijk gesjoemel met facturen. Het blijkt te gaan om het Nationaal Programma Rotterdam-Zuid (NPRZ). Voor dat project kocht de gemeente panden van particulieren, om ze op te knappen.

Het VVD-raadslid dat het hartstochtelijk opneemt voor de familie Van der Vorm, blijkt voorzitter van een stichting die door de familie wordt gefinancierd

Vijf maanden later – het is inmiddels november dit jaar – vraagt NRC aan Goudswaard hoe het staat met het onderzoek naar sjoemelfacturen. Het hoofd Vastgoed houdt kantoor in De Rotterdam, een wolkenkrabber aan de voet van de Erasmusbrug. Op de 22ste verdieping meldt hij dat het onderzoek is afgerond. Gelukkig was daar ook niet veel aan de hand, zegt hij. Een handtekening ontbrak („Er stond zelfs gewoon een handtekening, maar de verkeerde”) en er was iets met een verkeerd gelegd visgraatparket. „Dat was alles.”

Het visgraatparket is terug te vinden in het overzicht dat de bouwinspecteur eind 2022 maakte, en eveneens in handen is van NRC. Daaruit blijkt dat van de 21 panden die de bouwinspecteur steekproefsgewijs controleerde, hij bij 13 onregelmatigheden zag, op Zuid en in andere delen van de stad. De schade voor de gemeente? Zo’n half miljoen euro.

Op de 22ste verdieping klinkt alsnog een geruststellend geluid. Dat het vertrek van Jacco en Max iets te maken heeft met hun kritische opmerkingen, klopt ook niet. „Bij de een was de projectopdracht afgelopen, bij de ander het jaarcontract. Dan is het einde oefening.”

Waarom hij de brief van Max woedend doormidden scheurde?

„Wij waren bezig zijn contract niet te verlengen, daarom wilde ik met Max praten. Dat hoort bij onze zorgvuldige manier van werken. Maar toen moest ik mij opeens verdedigen voor wat ik aan het doen was. Ik dacht: ‘Hier stop ik gewoon mee’.”

Het hoofd Vastgoed houdt kantoor in De Rotterdam, een wolkenkrabber aan de voet van de Erasmusbrug. Marieke Hillen: „Ambtenaren van Vastgoed zijn toch jongetjes die projectontwikkelaar willen spelen.”

De schijn wegwerken

Jacco en Max zijn al een half jaar weg als een van hun dossiers voorbijkomt in de raadszaal.

Op 2 november 2023 debatteert de gemeenteraad over de filantropie en de belastingontwijking van de familie Van der Vorm. Ook nu is het niet eenvoudig om de schijn van belangenverstrengeling te vermijden. Het VVD-raadslid dat het hartstochtelijk opneemt voor de familie Van der Vorm, blijkt halverwege het debat voorzitter te zijn van een stichting die door de familie gefinancierd wordt. Een raadslid van de Partij voor de Dieren moet hem daar tijdens het debat aan herinneren.

Belastingontwijking is niet het „pakkie an” van de burgemeester, verklaart burgemeester Aboutaleb daarna in de raadszaal. „Ik ga daar niet over.” Waar hij wel over gaat, is de uitvoering van de Bibob. Maar de raad moet goed begrijpen dat het geen plicht is om een Bibob-onderzoek te doen. Het is toch vooral om „de onderwereld” te bestrijden. „En dat is een hele andere wereld dan waar wij het hier met elkaar over hebben.”

Hier gaat het over stichtingen die goed doen in de stad. Moet hij daar ‘nee’ tegen zeggen? Maar, zegt Aboutaleb, hij heeft inmiddels de stichtingen van de familie laten weten dat de eerstvolgende keer dat ze vastgoed kopen van de gemeente er wél een Bibob-toets wordt gedaan.

„Al is het alleen maar om de schijn weg te werken.”

Leeslijst




Mail de redactie