Een filmpje dat viraal gaat is per definitie in een bepaald opzicht extreem. Het is heel grappig, biedt leedvermaak, of is gewelddadig. Zo’n video was de aanzet tot Een echte man van de Frans-Senegalese schrijver Mohamed Mbougar Sarr. Met de beschrijving van dat filmpje opent het boek: een mensenmassa beweegt zich naar een begraafplaats, er wordt geschreeuwd, gescholden en opgehitst, potige kerels breken een graf open, er wordt een lijk uitgehaald, weggesleept en de begraafplaats uitgegooid – een heftig tafereel.
De verteller bekijkt het op de telefoon van zijn vriendin en zegt bijna achteloos dat het vast maar een ‘góor-jigéen’ was, zoals een homoseksueel in het Wolof, de lingua franca in Senegal, genoemd wordt. De verteller schrikt zelf van zijn uitspraak. Hij beseft dat hij zichzelf niet is, zo conservatief is hij niet, kán hij niet zijn.
In tegendeel, onlangs heeft hij nog les gegeven over Verlaine en diens amoureuze relatie met Rimbaud. Het moet uit zijn onderbewuste zijn gekomen, daar waar ‘oude krachten van zijn cultuur’ zich ophouden.
Voordat Sarr zijn magistrale roman De diepst verborgen herinnering van de mens schreef, dat in 2021 werd bekroond met de Prix Goncourt, had hij al een novelle en drie romans gepubliceerd. Terre ceinte (2015) gaat over djihadisme in de Sahel en overleven in een door islamistisch geweld beheerst land, in Silence du coeur (2017) verandert de komst van vluchtelingen het karakter van een dorp op een Siciliaans eiland en staat iedereen voor de vraag hoe met de ander om te gaan. Het nu mooi in het Nederlands vertaalde De purs hommes, Sarrs derde roman uit 2018, gaat over een taboe in zijn geboorteland: homoseksualiteit.
Lees ook
Prix Goncourt-winnaar Mohamed Mbougar Sarr over zijn ‘totaalroman’ over Afrika
Dat is namelijk, lezen we, iets wat traditioneel niet bestaat, in Senegal. Geen Senegalees die er niet van walgt. Die afkeer is diep verankerd, ‘zo diep dat de wortels ervan zich misschien wel in de buik van mijn moeder met mijn navelstreng hadden verknoopt.’ Als er al een spoor van homoseksualiteit te vinden zou zijn, zegt een personage ironisch, dan was dat meegenomen door de witte kolonisator. En nee, ook de vader van de verteller bevestigt het: een homoseksueel hoort niet in de gewijde grond van een begraafplaats.
Tijden zijn veranderd in Senegal. Tot voor kort bleven homoseksuelen onder de radar. Ze trouwden gewoon met iemand van het andere geslacht, kregen kinderen, waren discreet. Maar nu, zo vertelt een collega van de verteller, is er een ‘vulgaire, onzedige’ homoseksuele minderheid, beïnvloed door ‘de wereld van de witten’. Daar mogen ze elkaar dan wel in het openbaar beminnen, maar uit de kast komen in hun eigen land betekent reine zelfmoord.
Die verwarrende, indringende en gewelddadige discussie illustreert Sarr in zijn roman. De verteller, docent Franse letteren van de negentiende eeuw aan de universiteit, in een land ‘waar geen mens ook maar iets heeft met literatuur’, ervaart dat aan den lijve. Na zijn college over Verlaine protesteren studenten, zet de directie hem op non-actief. Van lieverlee gaat hij zich – net als Sarr zelf nadat hij de video had gezien – verdiepen in de man uit het filmpje dat viraal ging. Wie was hij? Uit wat voor familie kwam hij?
Hij zoekt de moeder van de overleden en uit zijn graf gesleepte man op, ontdekt dat hij een liefhebbende en voorbeeldige zoon was, over wie het gerucht ging dat hij leed aan een homo-ziekte. Ze heeft hem uiteindelijk op haar eigen binnenplaats moeten begraven. Buiten trekt intussen een menigte op naar een ‘sabar’, een traditioneel feest, waar Samba Awa, een majestueuze, ranke verschijning van onduidelijk geslacht, temidden van danseressen, de mensen erotisch opjuint. Later zoekt hij de travestiet op. Ook hij loopt gevaar, ook hij wordt bedreigd. Net als de zanger die zich afficheert met een damestas, en de auteur die schrijft over een personage dat door ontluikende homoseksuele gevoelens wordt gekweld.
‘Echte man’
In Sarrs derde roman kondigt de latere Prix Goncourt zich al aan. Zijn greep is dan wel minder groot, zijn stijl is al herkenbaar. Ook deze verteller gaat, via een ander, op zoek naar wie hij zelf is. Tegelijkertijd is hij bang voor wat hij zal ontdekken. Hij speurt naar ‘zijn diepste waarheid’, tracht zijn twijfels, zijn demonen onder ogen te zien: in hoeverre is hij zelf eigenlijk ‘een echte man’? Dat is een gevaarlijk zelfonderzoek in een streng islamitische context. In zijn analyse lezen we de echo van Sarrs literaire voorbeeld, Yambo Ouologuem, auteur van De onvermijdelijkheid van geweld, naar wie Sarr in zijn bekroonde boek op zoek ging. Homoseksuelen lopen het risico te worden uitgesloten of gedood door menselijke ‘dwaasheid’, hard geweld. Veel Senegalezen, schrijft Sarrs verteller, beschouwen hen niet als volwaardige mensen, ze walgen van ze. Maar ze maken deel uit van de geschiedenis van menselijk geweld, zijn net zo kwetsbaar als ieder ander. En wie slachtoffer kan zijn van menselijk geweld, is volwaardig mens, bedenkt Sarrs verteller. Hij gelooft in broederschap die gebaseerd is op liefde, en ook, zo luidt zijn cynische conclusie, in broederschap op grond van geweld.
Sarr werd, nadat hij beroemd was geworden met de Prix Goncourt en men ook zijn vorige werk ging lezen, in eigen land om dit boek beschimpt. Net als Leïla Slimani, die in Marokko hetzelfde taboe aan de orde stelde, werd hij ervan beschuldigd dat hij homoseksualiteit verdedigde, zelfs bewierookte. Hij zou zijn eigen cultuur vernietigen. ‘In Senegal is een goede homoseksueel er een die zich verborgen houdt, eentje die anderen amuseert, of dood is’, zei hij daarover in dagblad Le Monde.
Wie niet vindt dat homoseksualiteit een ziekte is, wie er überhaupt maar over na durft te denken, brengt zichzelf in gevaar. ‘De religieuze macht gaat ver’, zei hij, ‘ook politici en docenten aan de universiteit moeten hun trouw bewijzen’. Het maakt Een echte man tot een strijdbaar boek over een oerconservatieve, hypocriete samenleving, dat dankzij de vele vertalingen een veel breder publiek zal bereiken.
Lees ook
Alles gloeit, spettert, knettert in deze omstreden roman
