Theologie is de meest zotte van alle academische disciplines. Haar onderzoeksobject is namelijk inherent onbewijsbaar. Dat theologie als wetenschap op steeds minder plaatsen wordt beoefend en voortdurend onder druk staat is dus wel te begrijpen. Maar om de ingewikkelde wereld van nu te begrijpen kunnen we absoluut niet zonder.
Neem nu Ruslands oorlog in Oekraïne. Het huidige Kremlin heeft de voormalige Sovjet-ideologie getransformeerd tot iets dat zich alleen als religie laat begrijpen. Elementen zoals patriottisme, propaganda en mythevorming die ooit een samenhangende ideologie vormden die de communistische staat moest ondersteunen, werken nu als politieke technologieën die als losse pijlen op het volk worden afgevuurd. Onder het bewind van Poetin worden concepten als natie, staat en kerk een ‘heilige’ status verleend; burgers mogen daar niet aankomen. En waar de ‘heiligheid’ van de Communistische Partij, Lenin en Stalin nog zonder aanspraak op het hiernamaals was, is dat ditmaal anders. De oorlogspropaganda van nu belooft gelovigen die trouw aan de staat zijn dat wel.
Dat religie als een ideologisch instrument wordt ingezet wordt ‘poetinisatie’ genoemd. Én Vladimir Poetin integreert religieuze leiders volledig in zijn geopolitieke strategie. Zo bracht hij op 25 oktober in het Kremlin patriarch Kirill van Moskou, opperrabbijn Lazar en grootmoefti Tadzoeddin samen. Vakkundig versmolten alle vier het goddelijke met hun ijver rond de oorlog in Oekraïne en „de noodzaak om te praten over gebeurtenissen in het Midden-Oosten”, en plaatsten beide conflicten onder de noemer van „godsdienstige, nationale conflicten”. Het doel is de geopolitieke ambities van het Kremlin te rechtvaardigen door het „gezamenlijke morele waardenstelsel” van de drie religies te claimen als het fundament onder de Kremlin-ideologie. In deze versmelting van religie met ideologie wordt Poetin de sacrale vredestichter die het globale „conflict van civilisaties” kan stoppen.
Patriarch Kirill, de voorman van de Russisch-orthodoxe kerk, werkt hier enthousiast aan mee. In veel van zijn preken in het afgelopen jaar ontbrak Jezus Christus. Christus werd vervangen door de ‘heiligheid’ van de staat, de militaire strijdkrachten en de kerk. Of Poetin zelf. Tijdens de opmars naar Moskou van Wagner-voorman Jevgeni Prigozjin verving Kirill Jezus door Poetin, door een citaat uit Matteüs 10:33 over verraad aan te halen: „Wie Mij verloochent voor de mensen, die zal Ik ook verloochenen.” Dreigend aangevuld door: „We weten waartoe dit leven zonder God in ons land heeft geleid.”
Blinde vlek
Lange tijd hebben veel Nederlanders gedacht dat religie ‘passé’ was. Ze hebben over het hoofd gezien dat secularisatie bepaald geen wereldwijd fenomeen is en dat religie elders in de wereld een factor van enorm belang is. Deze blinde vlek zorgt voor ernstige misvattingen over de rol van religie als activerende kracht die zelfs oorlogen heeft voortgebracht. Het erop na houden van een westers, geseculariseerd perspectief is daarom niet enkel kortzichtig en provinciaals, maar ook geopolitiek riskant.
Nu kun je zeggen: behalve theologen zijn er toch ook sociologen, antropologen en religiewetenschappers? Waar is academische theologie dan nog voor nodig? Maar seculiere academische benaderingen die ‘het heilige’ buiten beschouwing laten, reduceren het raadsel van het leven tot de materiële wereld en negeren daarbij de existentiële basis van geloof: dat het heilige voor gelovigen een realiteit is.
Theologie zorgt voor een blik van binnenuit, bestudeert het perspectief van gelovigen zelf. En dus krijg je, waar geloofsinhoud politiek ingezet wordt, met theologie niet alleen beter zicht op het probleem, maar ook op mogelijke verandering. Elke religieuze traditie beschikt namelijk óók over antistoffen om religie weer van politieke ideologie te scheiden. En ook om tot zelfreiniging te komen na een periode van trauma en oorlog. Het is cruciaal om met een ambachtelijke theologie van binnenuit deze antistoffen te ontdekken en te activeren.
Lees ook
‘Hoe krijg je het Russische volk weer normaal?’
‘God vult alle dingen’
Er ligt bijvoorbeeld onontgonnen potentieel in de Russisch-orthodoxe theologie. De kracht daarvan schuilt juist in de ‘zotheid’ waardoor deze wetenschap op de academie zo onder druk staat. In de Russische orthodoxie is er namelijk een sterk besef dat God alle menselijke begrip en ervaringen ontstijgt. Echte kennis van Gods wezen is niet mogelijk, intellectueel noch door ervaring. Daarom is de orthodoxe theologie uiterst terughoudend in haar omschrijvingen, zowel van Gods wezen als van zijn goddelijke aanwezigheid in de wereld. Tegelijkertijd staat in deze theologie het raadsel van het leven centraal: in de woorden van de orthodoxe liturgie is God „overal aanwezig en vult alle dingen”.
Dit specifieke besef van Gods alomtegenwoordigheid biedt het tegengif tegen de instrumentalisering en het misbruik van religie. Wie gelooft dat het goddelijke de schepping doordringt, gelooft immers ook dat elk aspect van de schepping – of het nu gaat om mensen, dieren, natuur of materiële zaken – inherent respect verdient. Dit respect is niet gebaseerd op instrumentele waarde, maar op de intrinsieke heiligheid van elk wezen of ding. Het geloof laat zo geen ruimte voor haat of vijanddenken tegenover Oekraïners.
Als je gelooft dat iets of iemand een inherente, goddelijke waarde heeft, kun je het niet tegelijkertijd gebruiken voor een extern doel zonder deze waarde te compromitteren. Om dit soort tegengiffen te ontdekken en om vervolgens mentaliteiten te helpen veranderen, moet theologie in haar waarde worden gelaten en theologen hun ambacht kunnen verrichten.
