In een campagne waar wekenlang bijna alles draaide om de partij en persoon van Pieter Omtzigt, breekt die andere grote uitdager van de gevestigde partijen – PVV-leider Geert Wilders – op het laatste moment in.
De PVV, die al wekenlang op zetelwinst staat maar achter de top-3 van VVD, NSC en GroenLinks-PvdA bleef, steeg zaterdag in een peiling van Maurice de Hond plotseling vijf zetels en zou samen met de VVD de grootste partij kunnen worden. De driestrijd lijkt alsnog een vierstrijd te worden.
Natuurlijk is het maar één peiling, maar de opmars van Wilders was ook al zichtbaar in de peiling van I&O Research afgelopen woensdag. „De PVV voegt zich voorzichtig bij de koplopers”, schreef I&O, hoewel het gat met de VVD nog wel aanzienlijk was. Wilders voert een sterke campagne op televisie, PVV-kiezers waarderen zijn „klare taal” en „ferme standpunten” over immigratie, vertelden ze I&O. En ze zeiden nog iets: omdat de VVD de PVV niet meer principieel uitsluit, hopen ze dat de partij van Wilders kan meeregeren.
De links-progressieve partijen grepen de peiling dit weekend gretig aan om te waarschuwen voor een uiterst rechts kabinet. De VVD maakt Wilders groot, was de kritiek van D66-leider Rob Jetten. Hij zei zaterdag na het Debat van het Zuiden dat VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz „de deur wagenwijd openzet” voor Wilders, „en daarmee heeft zij deze dynamiek gecreëerd”.
Kans én bedreiging
Voor GroenLinks-PvdA is de opmars van de PVV een bedreiging omdat het de kans op een rechts kabinet groter maakt, maar ook een gouden kans in de laatste campagnedagen. De partij hoopt dat nog meer links-progressieve kiezers woensdag een strategische stem op Frans Timmermans zullen uitbrengen. Timmermans twitterde zaterdag direct: „Ik wil donderdag niet wakker worden in een land waar Wilders de leider is van de grootste partij. We hebben nog een paar dagen om alle groene, sociale en progressieve kiezers te verenigen.” Het lijkt vooral een oproep aan kiezers van bijvoorbeeld D66, de Partij voor de Dieren en Volt om tóch nog de overstap naar GroenLinks-PvdA te maken.
Op een campagnebijeenkomst in Haarlem zette Timmermans zondag zijn oproep kracht bij. „Heel veel Nederlanders willen niet dat we een extreemrechtse afslag nemen.” De enige manier om dat te voorkomen is volgens Timmermans GroenLinks-PvdA woensdag de grootste partij maken, zodat hij het initiatief krijgt in de kabinetsformatie.
Lees ook
Ineens is onder kiezers ook het klimaat onderdeel van de tweestrijd rond migratie
Zelfs als de PVV een hele goede uitslag boekt, is het nog maar de vraag hoe realistisch een rechts kabinet met Wilders is. De PVV-leider zelf deed er afgelopen week alles aan om het voor andere (centrum)rechtse partijen moeilijk te maken hem uit te sluiten. Zo zei Wilders bij Nieuwsuur dat hij bereid is zijn anti-islamitische voorstellen, zoals een moskeeverbod, de komende jaren in de koelkast te zetten. „De islam zal nooit uit ons DNA gaan, maar de prioriteit ligt nu duidelijk bij andere zaken als het gaat om de komende regeerperiode.” Hij noemde thema’s als immigratie, zorg en inflatie.
VVD-leider Yesilgöz is van die nieuwe houding nog niet helemaal overtuigd, zei ze zondag bij WNL. Hoewel ze erbij blijft dat samenwerking met de PVV in theorie mogelijk is, ziet ze nog veel bezwaren. „Deze week heeft hij een constructief weekje. Zijn toon is aangepast, alle standpunten gaan in de prullenbak. Ik weet niet hoe geloofwaardig dat is.” Over de kans op een kabinet waar VVD én PVV samen in zitten, concludeerde Yesilgoz: „De verschillen zijn levensgroot. Ik zie niet hoe dat kan op dit moment.”
Omtzigt sluit wel uit
Een groter probleem voor Wilders is dat NSC-leider Pieter Omtzigt bij zijn blokkade van de PVV blijft. In Buitenhof herhaalde hij dat hij niet in zee wil met een partij die in het verkiezingsprogramma de rechtsstaat niet respecteert. Dat verandert ook niet als de PVV de grootste partij wordt, beloofde Omtzigt. „Het gaat niet om de peilingen, het gaat om je principes.” Electoraal neemt Omtzigt met die principiële opstelling een risico. Uit onderzoek van EenVandaag bleek onlangs dat zes op de tien NSC-kiezers het prima vinden als er een rechtse coalitie van VVD, NSC, BBB en de PVV komt.
Omtzigt leverde afgelopen week in de peilingen van I&O en De Hond een aantal zetels in. Kiezers die van NSC naar andere partijen zoals de PVV overstappen zeiden tegen I&O dat ze NSC „niet duidelijk” vinden, bijvoorbeeld als het om standpunten gaat. Ook de onduidelijkheid over of Omtzigt premier wil worden werd vaak genoemd. Op dat punt werd Omtzigt zondag bij Buitenhof concreter.
Lees ook
De calculaties van Geert Wilders
Zei hij eerder bij Op1 de „stellige voorkeur” te hebben voor het fractievoorzitterschap in de Tweede Kamer, nu gaf de NSC-leider aan het premierschap toch serieus te overwegen als er na de verkiezingen een kabinet met „vakministers komt”, zonder „dichtgetimmerd regeerakkoord”.
Een definitief besluit daarover neemt hij overigens wel pas na de verkiezingen. Helemaal honderd procent duidelijk richting zijn kiezers is Omtzigt dus nog altijd niet.
