Stoppen met de pil is populair. Waarom kiezen vrouwen voor ‘natuurlijke anticonceptie’?

In haar bovenwoning in Amsterdam-Noord ontvangt Guénaëlle de Graaf (39) wekelijks vrouwen, soms met hun partner, die ze leert hoe een menstruatiecyclus werkt en wanneer ze vruchtbaar zijn, en wanneer niet. Op tafel staat een thermosfles thee en een glaasje potloden.

Eén voor één legt ze zwart-witfoto’s neer: een hand met tussen duim en wijsvinger een draad slijm. Dat is cervixslijm, afscheiding uit de vagina. Op sommige foto’s is het slijm elastisch, op andere yoghurtachtig. De substantie vertelt iets over de vruchtbaarheid van een vrouw. „Je kunt het bijvoorbeeld iedere ochtend bekijken, nog voordat je gaat plassen.”

De Graaf, ook werkzaam in een antroposofisch kinderdagverblijf, leert mensen hoe ze die afscheiding moeten interpreteren. „Als het transparant of elastisch is, zit je waarschijnlijk in je meest vruchtbare dagen.” Behalve afscheiding, meten vrouwen ook hun temperatuur. Vrouwen volgen de cursus meestal om te leren hoe ze een zwangerschap kunnen voorkomen, zonder dat ze hormonale anticonceptie, zoals de pil of een spiraal, hoeven te gebruiken. Ze noemen een methode als deze vaak ‘natuurlijke anticonceptie’.

De cursist is vandaag Yasha (27), die bijna 300 euro betaalt voor de cursus ‘Sensiplan’ van stichting NFP-Nederland (Natural Family Planning): vier bijeenkomsten van ruim twee uur, lesboeken en een digitale thermometer. Het wordt de sympto-thermale methode genoemd, omdat je naar verschillende lichamelijke symptomen kijkt. Yasha, die niet met haar achternaam in NRC wil over dit persoonlijke onderwerp, slikte twaalf jaar lang de pil. Toen ze ongesteld werd op haar vijftiende, en een vriendje kreeg, begon ze er bijna achteloos aan. De pil was een vanzelfsprekendheid. „Nooit echt over nagedacht.” Dat veranderde toen het de afgelopen jaren in gesprekken vaker over de mogelijke nadelen ging. Wat doet hormonale anticonceptie met je lichaam? En met je stemming?

Ik was benieuwd naar mijn eigen cyclus. Hoe verliep die eigenlijk? En ik wilde weten hoe ik me zonder de pil zou voelenYasha wilde van de pil af

Yasha ging op zoek naar alternatieven. „Ik was benieuwd naar mijn eigen cyclus. Hoe verliep die eigenlijk? En ik wilde weten hoe ik me zonder de pil zou voelen.”

Onderzoekers, gynaecologen en abortusartsen die NRC sprak, zien meer vrouwen zoals Yasha. In hun spreekkamers, online, of op de behandelstoel treffen ze een groep vrouwen die kritisch is over hormonale anticonceptie zoals de pil en het hormoonspiraal. Zij stellen vragen over de bijwerkingen, over de gevolgen en de betrouwbaarheid. Een koperspiraal (zonder hormonen) vinden ze geen alternatief: te invasief. En een condoom? Niet intiem, gedoe, riskant, of de seks is onprettig omdat vrouwen te droog blijven.

Omdat de pil nog altijd de meest gebruikte anticonceptie is, centreert het debat zich vooral rondom dat middel – en gaat het minder vaak over bijvoorbeeld het hormoonspiraal.

Desalniettemin neemt het gebruik van de pil al jaren af. Bij Kenniscentrum Rutgers zien ze in een nieuwe grote studie die deze maandag verschijnt, dat het aantal pilgebruikers opnieuw een paar procent is gedaald. Ongeveer een kwart van de vrouwen tussen de 18 en 49 slikt nu de pil. In het onderzoek zien ze ook dat een deel geen hormonen meer wil. Van de groep die helemaal geen anticonceptiemiddel gebruikt, noemt één op de drie dat als reden. Het is de eerste keer dat Rutgers expliciet naar stoppen vanwege hormonen vraagt.

Vrouwen kiezen onder meer voor natuurlijke methodes waarbij het draait om het bepalen van vruchtbare dagen, methodes zoals Sensiplan. Pas in januari kan Rutgers in een nieuw rapport exacte cijfers verbinden aan die verschuiving.

De pil, een revolutie

Het feit dat veel vrouwen stoppen met de pil zorgt voor een geladen debat. In de jaren zestig en zeventig ontketende de pil een ware revolutie: vrouwen konden voor het eerst met grote zekerheid een zwangerschap voorkomen. Wie seks had liep vrijwel geen risico meer op illegale, soms levensgevaarlijke abortussen. Doordat ze zwangerschap konden voorkomen, hoefden vrouwen niet thuis te zitten met een kind voor wie ze volgens de maatschappij de hoofdverantwoordelijke waren, terwijl ze dat eigenlijk niet wilden. Nu konden ze gaan studeren en werken. Waarom moet een nieuwe generatie vrouwen zonodig die verworvenheid ter discussie stellen?

NRC publiceerde in lijn met die gedachte in augustus een ‘hoofdredactioneel commentaar’ dat kritisch is over het feit dat de pil ter discussie staat en dat constateert dat sommige vrouwen de hormonen in de pil als vergif beschouwen. „Het is de bedoeling dat anticonceptiemiddelen invloed op de hormoonhuishouding hebben” en daar horen voor- en nadelen bij. In een opiniestuk in de Volkskrant vroeg ziekenhuisapotheker Nicole Hunfeld zich af of de huidige generatie tieners, twintigers en dertigers soms minder bezig is met feminisme?

Historicus Lotte Houwink ten Cate kijkt met interesse naar het debat dat vrouwen losmaken die stoppen met de pil. Het valt haar op dat mensen die de pil bekritiseren al gauw worden weggezet als „onfeministisch”, alsof ze de verworvenheden van de baas-in-eigen-buik-beweging aan de kant zetten. „Maar baas in eigen buik betekent: de vrouw beslist zelf.” De jonge generatie vrouwen ziet stoppen met de pil juist als een bevrijding, zegt zij. Het is de pil die hun natuurlijke cyclus „onderdrukt”.

Berekend onbeschermd seks

Wat bedoelen vrouwen als ze spreken over ‘natuurlijke anticonceptie’? De term omvat veel verschillende methoden, die gemeen hebben dat je bepaalt of inschat op welke dagen van je cyclus je onvruchtbaar bent, en dus onbeschermd seks kunt hebben. Soms meet iemand alleen haar lichaamstemperatuur, want na de eisprong gaat bij de meeste vrouwen de temperatuur omhoog. Soms bestudeert ze haar afscheiding, of de gevoeligheid van de borsten. Soms een combinatie. Er zijn ook apps die vruchtbaarheid alleen berekenen op basis van de gemiddelde menstruatiecyclus (de kalendermethode).

Yasha glijdt met haar vingers langs de grafiek in haar werkboek dat voor haar op tafel ligt.

36.4 graden.
36.5
36.7

De afgelopen anderhalve maand hield ze – als ze het niet vergat – ’s ochtends haar temperatuur bij en de structuur van haar cervixslijm. Met een formule bepaalt ze wanneer haar eisprong was. „Hier heb ik seks gehad”, zegt ze. Ze wijst naar de plek vlak voordat de grafiek omhoog knikt. Ze lacht. „Dat was dom hè?”

Guénaëlle de Graaf kijkt over haar schouder mee. Ze telt de dagen tot de knik. Je nam een risico, zegt ze dan. En hoewel ze risico’s niet wil aanmoedigen, is volgens haar aan het verloop van de grafiek te zien dat er geen kans is op een zwangerschap: „Lekker ontspannen.”

Artsen trekken natuurlijke methodes in twijfel vanwege de betrouwbaarheid: methodes alleen gebaseerd op temperatuurmetingen zijn te eenzijdig, want ook stress, alcohol, seks, laat naar bed gaan en het tijdstip waarop je meet kunnen je temperatuur beïnvloeden. Over methodes die dit soort „storingen” incalculeren, zoals Sensiplan, zeggen critici: die zijn te ingewikkeld om goed uit te voeren. „Je moet een regelmatig leven leiden, en heel gedisciplineerd te werk gaan”, zegt gynaecoloog in het UMC Utrecht, Angelique Goverde. „Ik zou het vrouwen die niet zwanger willen worden, niet aanraden.”

De Sensiplan-methode vraagt om discipline, vindt ook cursusleider Guénaëlle de Graaf. „Maar Yasha pikt het snel op.” Het komt niet vaak voor, zegt ze, maar er zijn weleens cursisten die ze afraadt de methode te gebruiken. „Omdat ik niet heb kunnen zien dat iemand de stof ook echt beheerst.”

Ik zou het vrouwen die niet zwanger willen worden, niet aanradenAngelique Goverde gynaecoloog

De Graaf zegt er ook bij dat alle anticonceptie om goede voorlichting vraagt: „Geen enkel anticonceptiemiddel is 100 procent betrouwbaar. Ook de pil niet.”

Vaststaat dat de kans op zwangerschap bij correct pilgebruik minder is dan 1 procent. Maar vergeet je de pil, slik je die steeds op een ander tijdstip of heb je diarree, dan is de betrouwbaarheid lager. Kenniscentrum Rutgers stelt vast dat van elke honderd vrouwen die een jaar de pil gebruiken er tussen de 0,3 en 7 toch zwanger worden.

Bij natuurlijke methoden is dat aantal hoger, aldus Rutgers. Van elke honderd vrouwen die een jaar lang natuurlijke methoden toepassen, worden tussen de 5 en 23 toch zwanger. Er wordt in de cijfers van Rutgers geen onderscheid gemaakt tussen de verschillende natuurlijke methoden.

Internationale studies doen dat soms wel en laten dan grote verschillen in betrouwbaarheid zien: volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) pakt de sympto-thermale methode (thermometer en cervixslijm) in de praktijk zelfs veiliger uit dan de pil. Maar volgens een omvangrijke literatuurstudie naar gebruik is er nog niet genoeg onderzoek om conclusies te trekken. Dat is ook de reden dat de Nederlandse richtlijn voor huisartsen, die bepaalt wat in de spreekkamer wordt geadviseerd, vaststelt dat we voor de Nederlandse situatie nog te weinig weten: „De onderzoeken zijn van lage tot matige kwaliteit en zijn meestal gefinancierd door de onderneming die de methode promoot.”

Natuurlijke methoden kunnen ingewikkeld zijn, en artsen zijn er sceptisch over. Wie zijn de vrouwen die het desondanks vol overtuiging doen?

Wie een bijeenkomst van Sensiplan bezoekt zal vaak christelijke cursisten tegenkomen. Vrouwen die op geloofsgronden kunstmatige anticonceptie uitsluiten. Dat is ook hoe het begon: de Sensiplan-methode is van oorsprong katholiek, ontwikkeld door een groep artsen in Duitsland. In Nederland wordt deelname aan de cursus door de Christelijke Zorgverzekeraar vergoed.

Impact op het gemoed

Intussen groeit er een andere groep geïnteresseerden, ziet Guénaëlle de Graaf (39), die de lessen geeft in Amsterdam-Noord. Zij noemt dat „de leefstijlgroep”. Vrouwen zoals zij zelf, die vaak lange tijd de pil slikten, maar bij het gebruik van hormonen inmiddels vraagtekens plaatsen. „Als je bewuster gaat eten”, legt ze uit, en niet meer zomaar alles op je huid smeert, drie keer nadenkt voor je een paracetamol neemt, „dan is het gek om wel gewoon elke dag een anticonceptiepil te slikken.”

Wat opvalt als je deze groep vrouwen spreekt, is dat zij vooral veel vragen hebben over de invloed van de pil op hun gemoed. Wat doet de pil eigenlijk met mijn stemming, met mijn libido, met hoe ik in het leven sta? Vragen waarop de wetenschap ook niet altijd een antwoord heeft.

Neurowetenschapper Anne Marieke Doornweerd doet onderzoek naar de effecten van de pil op emoties. „Duidelijk is dat de meeste vrouwen de pil prima verdragen”, zegt zij, soms hebben zij wel last van klachten zoals hoofdpijn, vocht vasthouden, of stemmingswisselingen, maar die gaan na enkele weken meestal over. „Maar er is ook een subgroep die langdurige stemmingsklachten heeft.”

En er zijn risicofactoren (op jonge leeftijd beginnen met de pil bijvoorbeeld) maar wie er nu precies risico lopen, dat weet ook Doornweerd niet. „Het feit dat we nog weinig weten, maakt een onderwerp als de pil vatbaar voor extremen, voor wilde horrorverhalen.”

Huisartsen die patiënten hormonale anticonceptie voorschrijven, besteden sinds kort meer aandacht aan de bijwerkingen ervan. Anticonceptie met hormonen kan bijvoorbeeld een heel licht verhoogde kans geven op trombose en borstkanker. Klachten die het vaakst worden gemeld zijn onder andere hoofdpijn, gewichtstoename, misselijkheid en buikpijn. Sinds 2020 moeten huisartsen volgens de nieuwe richtlijn ook voorlichting geven over een verhoogd risico op psychologische bijwerkingen, zoals stemmingswisselingen of minder zin in seks.

Risicomijding

Maar ruimte om natuurlijke methoden als optie te bespreken is er bij de huisarts nog niet, merkte Ellen Algera, medisch antropoloog aan de Universiteit van Amsterdam. Zij doet promotieonderzoek naar de opkomst van ‘cyclus-apps’ als anticonceptie en heeft onder meer spreekuren over anticonceptie bijgewoond en huisartsen geïnterviewd. „Als het gaat over methodes gebaseerd op de vruchtbare dagen schieten huisartsen in de risicomijding”, zegt Algera. „Ze weten nog te weinig om er goed over te kunnen adviseren.”

Gynaecoloog Angelique Goverde denkt dat de angst voor een ongewenste zwangerschap bij de huidige generatie vrouwen nu eenmaal minder speelt. We zijn door de pil en andere hormonale anticonceptie gewend geraakt aan goede bescherming, zegt ze. „In de jaren zestig en zeventig was het een verworvenheid om seks te kunnen hebben zonder zwanger te raken. Nu voelt dat vanzelfsprekend.”

Ze vreest dat vrouwen de risico’s van natuurlijke methoden onderschatten. „Daar zit bij artsen de bezorgdheid: realiseren vrouwen zich voldoende welke consequenties een methode heeft?”

Tussen 2005 en 2021 kwam het aantal jaarlijkse abortussen nooit boven de 33.000 uit, maar in 2022 waren het er ruim 35.000. Het is niet duidelijk waar die toename vandaan komt. Abortusarts Gabie Raven, die het werk al ruim dertig jaar doet, ziet in haar spreekkamer vaker vrouwen die apps en thermometers gebruiken. Dat kan de toename van het aantal ongewenste zwangerschappen verklaren. „Maar om op basis van die indruk meteen te zeggen dat pil- of hormoonmoeheid de oorzaak is van de stijging van het aantal abortussen, vind ik zonder onderzoek te kort door de bocht.”

Misschien weegt het risico op een bijwerking voor vrouwen wel even zwaar als het risico op een zwangerschap, zegt historicus Lotte Houwink ten Cate. Aandoeningen bij vrouwen worden van oudsher minder goed onderzocht en minder serieus genomen. „In Nederland duurt het gemiddeld 7,5 jaar voordat de diagnose endometriose wordt gesteld”, een aandoening die voor extreme menstruatiepijn kan zorgen. „Terwijl één op de tien vrouwen het heeft.” Dat besef roept de vraag op hoe serieus hun ervaringen in de spreekkamer worden genomen.

Yasha ging zelf op zoek naar informatie over alternatieven voor de pil. Ze kwam al googelend bij Sensiplan uit. Zo ging dat ook bij Guénaëlle de Graaf, die nu de cursus geeft die zij ooit zelf volgde. Ze deed een Sensiplan-consulentenopleiding van elf dagen. „Dit is een grondige methode, maar ik heb hier aan tafel ook vrouwen zitten die een abortus moesten ondergaan omdat ze alleen een app hadden gebruikt”, zegt De Graaf.

‘Hormonen zijn vergif!’

Het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) waarschuwde in september voor onjuiste informatie over anticonceptie op sociale media. Op TikTok en Instagram delen vrouwen negatieve verhalen over de pil, en verspreiden ze onwaarheden: dat hormonen vergif zijn, dat je geen vitaminen meer opneemt als je de pil slikt, of dat je na de pil moeilijk zwanger wordt. Op social media is een levendige markt voor apps en thermometers, waardoor de scheidslijn tussen medisch verantwoord en commercie ver te zoeken is. Influencers prijzen producten als thermometers aan, en delen kortingscodes uit. Ze schermen met betrouwbaarheidsgetallen die in werkelijkheid niet eenduidig zijn.

„Als je afgaat op de TikTok-verhalen had hier nu echt een ander mens moeten zitten”, zegt Yasha. Zij verheugde zich al op haar nieuwe ik, zonder hormonale anticonceptie. „Op TikTok zeggen ze dat je helderder kunt denken zonder de pil. Dat je geen brain fog meer hebt. Ze lacht: „Ik merk niks!”

Dat er desinformatie rondgaat is een feit, zegt historicus Lotte Houwink ten Cate. Ook ‘wellness-rechts’ mengt zich in het debat. „Zij zetten de wetenschap weg als een mening, en neigen naar complottheorieën.” Dat neemt niet weg dat we vrouwen die zoeken naar alternatieven serieus moeten nemen, vindt zij. „Je kunt ook denken: dat zoveel vrouwen stoppen met de pil is een signaal aan de wetenschap en de zorg.” Er moeten betere alternatieven komen, zegt ze. „Waar blijven bijvoorbeeld de mannen in deze discussie?”

Aan het einde van de Sensiplan-cursus krijgt Yasha huiswerk mee: ze moet de hoofdstukken lezen over de fase na de eisprong, en in haar lesboek haar cyclus bijhouden. Cursusleider Guénaëlle de Graaf: „Deze cursus is niet bedoeld om vrouwen die happy aan de pil zijn er vanaf te helpen. Iedereen moet doen waar ze zich goed bij voelt. En als je een dochter van zestien hebt, dan houd je je hart vast natuurlijk. Ik had alleen gewild dat ik toen wist dat er ook andere methoden dan de pil bestonden.”