Met online memes je mentale welzijn bespreekbaar maken

Er ligt een man in een bak rijst. Hij kijkt overdreven sip. Boven de afbeelding staat de tekst: Research says put anything damaged in rice will fix it, verwijzend naar de lifehack dat je een nat geworden telefoon kan redden door die in rijst te leggen. Andere foto, andere man en de tekst: Is it hard for you to ask for some help? Daaronder zien we de man een loodzware bank tillen – in zijn eentje.

Beide memes zijn afkomstig van het razendpopulaire Instagram-account @mytherapistsays (8 miljoen volgers) en kregen duizenden likes, smileys en reacties, vermoedelijk veelal door mensen die zich ook zo nu en dan damaged voelen of geen hulp durven vragen.

Maak een goede grap die naar zelfspot riekt, over een mentale worsteling gaat en herkenbaar is, en succes gegarandeerd. Soortgelijke accounts als @mytherapistsays doen het ook goed: @anxiety_wellbeing (1,5 miljoen volgers), @emotionalclub (1 miljoen), @manicpixiememequeen (245.000) en @cheerful_nihilism (290.000). Op de pagina’s worden aan de hand van afbeeldingen of filmpjes gesprekken met een psycholoog gesimuleerd, symptomen van een bepaalde stoornis inzichtelijk én belachelijk gemaakt, schaamtevolle kwesties aangestipt of intieme inkijkjes gegeven in iemands gedachten (wie die ‘iemand’ is, blijft vaak volstrekt anoniem).

De meme is niet nieuw, de manier waarop hij wordt gebruikt wel. „Vijf jaar geleden was het nog een typisch Amerikaans fenomeen, vooral bedoeld om populistisch gedachtegoed te delen”, zegt Geert Lovink. Hij is lector interactieve media aan de Hogeschool van Amsterdam en directeur van het Instituut voor Netwerkcultuur, dat de artistieke, politieke en technische aspecten van internet onderzoekt. „Dat gebeurde op internetfora zoals Reddit en 4Chan.”

Opvallende draai

De Amerikaanse (sociale)media-onderzoekers Joan Donovan en Brian Friedberg beschreven in hun boek Meme Wars (2022) hoe met memes wordt geprobeerd om Amerikanen op rechts te radicaliseren. Zo werd Pepe the Frog, een antropomorfe kikker en bekende Amerikaanse stripfiguur, vilein grijnzend afgebeeld bij een hek op de Amerikaans-Mexicaanse grens, met daarachter een Mexicaans gezin. Die kikker: dat was Trump. De boodschap: die muur is een goed idee.

„De toename van extreemrechts populisme op internet heeft de meme een opvallende draai gegeven. Ik zie het aan de linkerkant ontstaan, laatst kreeg ik nog een meme die de acties van Extinction Rebellion aanmoedigde. Anderzijds zie ik ook steeds meer memes die geen politieke kleur bekennen.”

Eén daarvan is dus de welzijnsmeme, of misschien beter gezegd: de onwelzijnsmeme. Ineens gebruiken mensen de meme om de buitenwereld te vertellen met welke problemen ze kampen: depressies, stoornissen, liefdesverdriet, stress, burn-out, seksuele problemen. „Ik vind dat heel gunstig”, zegt Iris Sommer, hoogleraar psychiatrie aan het Universitair Medisch Centrum in Groningen. In de psychologie en psychiatrie wordt, zegt ze, een onderscheid gemaakt tussen ‘lagere copingmechanismen’, die niet constructief zijn, zoals alcohol drinken, en ‘hogere copingmechanismen’. „Humor staat in dit opzicht heel hoog aangeschreven. Humor is een zeer constructieve manier om met stress en ellende om te gaan. We proberen mensen daar ook in te trainen.”

Bij-effect

Wie kan lachen om de eigen ellende, stelt Sommer, kan die ellende relativeren en erover praten, en kijkt daardoor tegelijkertijd op een afstandje naar zichzelf – met enige zelfreflectie tot gevolg. In 2009 stelden wetenschappers aan onder andere de Universiteit Utrecht en de Radboud Universiteit dat humor aandacht en energie kost, waardoor er minder aandacht over is voor de negatieve emoties.

De Britse psycholoog Umair Akram deed in 2021 onderzoek aan Sheffield Hallam University naar het effect van zwartgallige memes op depressieve mensen. Hij liet een groep mensen met en een groep mensen zonder depressie kijken naar dezelfde afbeeldingen – grappen over somberte, wanhoop, zelfs zelfdoding. De mensen met een depressie vonden de donkere memes grappiger en herkenbaarder dan zij die mentaal gezond waren. De mensen zonder depressie betwijfelden bovendien of dit soort grappen depressieve mensen konden helpen – mensen mét depressie zeiden dat de stemming van lotgenoten zou verbeteren na het zien van dit soort afbeeldingen.

„Als je kan lachen, ontspan je”, zegt Sommer. „Dat is een fantastisch bij-effect. Als een patiënt een grap maakt over zijn of haar suïcidale gedachten, is dat misschien voor buitenstaanders grof, en een meme over suïcide al helemaal, maar als psychiater vind ik zoiets supersterk. Mits de grap door iemand wordt gemaakt die er zélf mee kampt, anders is het kwetsend. Er moet een soort wij-gevoel in zo’n grap zitten.”

„Memes zijn een makkelijke manier om aan mensen te laten zien: zo voel ik me”, zegt Jytte Leenders (24). Ze kampte jarenlang met depressies, heeft adhd en Premenstrual Dysphoric Disorder, een stemmingsstoornis. Op Instagram deelt zij verwoed memes van onder meer het account @adhdfamily. Een plaatje van zes rechte spoorlijnen keurig naast elkaar, Normal brain, en daarnaast een plaatje met een wirwar van achttien door elkaar lopende sporen: adhd brain.

Toen zij net was gediagnosticeerd, was ze heel erg bezig met het zoeken naar herkenning en erkenning. Memes gaven haar die. „Ik dacht: als mensen er content over maken, dan ben ik niet de enige.” Bovendien, zo ervoer ze: het is makkelijker om over je mentale problemen of dagelijkse worstelingen te praten als het luchtig blijft.

„Memes geven woorden aan mijn gevoel”, zegt Ronald Marks (55), die sinds een paar jaar niet-aangeboren hersenletsel (nah) heeft, en zo nu en dan een meme over nah de wereld in slingert om het gesprek hierover op gang te krijgen. De afbeeldingen geven hem de mogelijkheid om iets onzichtbaars zichtbaar te maken. Hij wil weergeven „hoe ik me voel” maar doet het ook om anderen „bewust te maken”.

Alternatieve geschiedschrijving

Zo werd de meme ook een digitaal medicijn tegen het gevoel de enige te zijn. Wie worstelt met een psychische klacht en daar een online grap over ziet die 1 miljoen keer is geliket, weet in één oogopslag: 1 miljoen mensen voelen zich soms net als ik. De maker zit in hetzelfde schuitje als jij en ook alle mensen die de meme liken en delen zitten klaarblijkelijk in hetzelfde schuitje, anders delen ze het niet. En degene die de meme persoonlijk naar jou stuurt, deelt die mogelijk vanuit eigen ervaring. Dat raakt ook aan de functie die deze vorm van humor voor de verzender heeft. Jytte Leenders: „Ik deel die grappen ook met mensen die ik niet dagelijks spreek, zonder dat ik een ‘kijk-mij-eens-zielig-zijn-verhaal op hoef te hangen’. Het is niet haar eigen verhaal – maar toch ook heel erg wél.

De Covid-pandemie heeft een grote rol gespeeld in memes die relateren aan onze (mentale) gezondheid, zegt Mark Boukes, universitair hoofddocent communicatiewetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Hij onderzocht welke humoristische afbeeldingen in omloop waren tijdens de lockdowns in Nederland. Hij noemt die memes „een alternatieve geschiedschrijving”, ze geven perfect weer waar mensen mee worstelden, en dan niet alleen pragmatische problemen als wc-papierschaarste en mondkapjes-onhandigheden, maar ook besmettingsangst, eenzaamheid. „Al die memes hadden twee dingen gemeen: het hetzelfde-schuitje-gevoel en: het zware lichter maken. Dat past ook heel erg bij de troostende, verbindende functie die humor vaak heeft.”

Té grappig

„Het is ook een beetje uitleg”, zegt Jytte Leenders erover. „Bij de psycholoog was niet veel tijd voor uitleg over wat ik had, daar ging het meer om: Jytte overeind houden. En ik had de puf niet om langere artikelen te lezen op internet. Die memes waren behapbaar. Dan zag ik iets, en dacht ik: oh, is dat ook een symptoom van adhd.”

Dát is ook een kleine valkuil, benadrukt Sommer. De informatie die in de meme verscholen zit kan, net als heel veel andere online-uitingen, ook fake zijn, niet kloppen. „Je weet niet wie ze maakt en wie ze verzendt.

En een meme scheert wel iedereen over één kam.” Want het ene symptoom is het andere niet: „Memes gaan soms over kwetsbare onderwerpen en mensen. Niet voor iedereen is een bepaald probleem precies hetzelfde. Je kan een meme maken over iemand die een jurk in de winkel past en zichzelf dik voelt – iets dat veel mensen vast herkennen. Maar het kan ook gezien worden door iemand met een ernstige eetstoornis, die dan misschien denkt: zie je, iedereen heeft dit. Terwijl diegene wel echt hulp nodig heeft. Die wijsheid haal je niet uit memes: wanneer heeft iemand steun nodig van lotgenoten online, vrienden, familie, en wanneer van een psycholoog of psychiater?”

Het kan ook andersom werken: veel memes simuleren gesprekken tussen cliënt en therapeut, wat normalisering van therapie in de hand kan werken. „Enerzijds goed”, zegt Sommer. „Het kan mensen die hulp nodig hebben nét dat zetje geven. Maar anderzijds link, de wachtlijsten zíjn al zo lang, want we kunnen als land niet iedereen therapie geven. Het is te duur en te schaars. De mensen die het ’t hardst nodig hebben, sluiten vaak stilletjes achteraan in de rij aan.” Juist voor die mensen is goede diagnostiek en hulp belangrijk.

Maar als de diagnose eenmaal is gesteld, kun je er maar beter om lachen. Samen. Jytte: „Sommige symptomen van adhd zijn heel dom. 800 keer dezelfde kamer in lopen en 800 keer vergeten waarom je die kamer in liep. De was opvouwen en dan ben je opeens het koffiezetapparaat aan het schoonmaken met een satéprikker.” Haast ook té grappig om niet te delen, vindt ze. „Sinds ik erom kan lachen, ervaar ik het als minder erg.” Bovendien laat de grote hoeveelheid welzijnsmemes zien: die man die in die bak rijst wil liggen, die man die in zijn eentje die loodzware bank tilt? Die zijn wij zo nu en dan allemaal.