Ondergrondse oorlogvoering vereist een speciaal type soldaat dat uit de voeten kan in de duisternis

Een computeranimatie die de bodem onder het grootste ziekenhuis van Gaza moet voorstellen, toont vijf ondergrondse ruimtes. In één ruimte liggen raketten en geweren opgeslagen, in een andere staan brandstofvaten, een derde is ingericht als vergaderkamer. De ruimtes zijn verbonden door rechte, met beton beklede tunnels, op minstens vier verschillende dieptes.

„Hamas verandert ziekenhuizen in commandocentra en schuilplaatsen voor terroristen”, verklaarde een Israëlische legerwoordvoerder afgelopen vrijdag bij de presentatie van de beelden. „Vanuit verschillende plaatsen in het ziekenhuis kun je de ondergrondse tunnels binnengaan.” Dit Al-Shifa-ziekenhuis in Gazastad is momenteel een toevluchtsoord voor Palestijnse burgers die daar schuilen voor de Israëlische bombardementen. Volgens de legerwoordvoerder is het slechts één van de vele ziekenhuizen die Hamas misbruikt als menselijk schild.

Een Israëlische legerofficier bij de ingang van een tunnel, die volgens Israël is gegraven door de Islamitische Jihad-groep, die van de Palestijnse enclave naar Israël leidt, vlakbij de Zuid-Israëlische kibboets Kissufim. Israël heeft de tunnel eind oktober 2017 blootgelegd en vernietigd.

Hij waarschuwt dat medische instellingen die worden ingezet voor terroristische doelen de bescherming kwijtraken die zij onder het internationaal recht hebben. Daarmee lijkt hij te suggereren dat Israël schade aan ziekenhuizen onder extreme omstandigheden geoorloofd kan vinden om zijn militaire doel te bereiken. Dat doel, het vernietigen van de infrastructuur van Hamas als reactie op de bloedige aanval op 7 oktober, behelst ook het vernietigen van het ondergrondse tunnelnetwerk dat de laatste jaren een steeds centralere plaats heeft gekregen in de militaire operaties van Hamas.

Israëlische gijzelaars

Hamas gebruikt de tunnels om op onverwachte plaatsen op te duiken, soms op Israëlisch grondgebied, aanvallen op Israël uit te voeren en dan weer snel te verdwijnen. Het netwerk is een schuilplaats voor strijders en een opslagplaats voor wapens. Sinds 7 oktober worden de tunnels bovendien gebruikt om Israëlische gijzelaars vast te houden, zo werd duidelijk uit het verhaal van Yocheved Lifshitz, een van de vier gijzelaars die tot dusver zijn vrijgelaten. Lifshitz vertelde dat ze was meegenomen in een „enorm netwerk” dat „op een spinnenweb leek”, waar zij met vijf anderen in een kamer werd opgesloten.

De vernietiging van het tunnelnetwerk lijkt in volle gang. In de nacht van vrijdag op zaterdag, toen Israël de bombardementen op Gaza verder verhevigde, hebben de Israëlische strijdkrachten naar eigen zeggen 150 ondergrondse doelwitten getroffen. Volgens nieuwszender Al Jazeera werd ook de omgeving van het Al-Shifa-ziekenhuis aangevallen.

Geen van deze verklaringen is eenvoudig te verifiëren. En als het tunnelnetwerk inderdaad op 150 plaatsen is geraakt, valt daar niet uit op te maken hoe groot de schade voor Hamas is; het is voor de buitenwereld onbekend hoe groot het netwerk is en waar het precies loopt. Ook het door Israël gepresenteerde bunker- en tunnelstelsel onder het ziekenhuis is slechts een animatie; bewijs dat het bestaat heeft Israël daarmee niet geleverd. „We maken het echte [inlichtingen]materiaal hier niet openbaar”, zei de legerwoordvoerder vrijdag. Hamas heeft het bestaan van het complex ontkend.

Hamas ziet het tunnelnetwerk als lange-termijnstrategie om de technologische overmacht van hun tegenstander het hoofd te biedenDaphné Richemond-Barak hoogleraar ondergrondse oorlogsvoeringhoogleraar ondergrondse oorlogsvoering

Niet dat het ondenkbaar is dat Hamas de levens van Palestijnse burgers op het spel zet door hun militaire installaties juist in hun nabijheid te bouwen. „Hamas heeft tunnelschachten verborgen onder scholen, ziekenhuizen, moskeeën en woningen”, schrijft Daphné Richemond-Barak, een Israëlische jurist van de Reichman Universiteit en expert op het gebied van ondergrondse oorlogvoering, in haar boek Underground Warfare uit 2018.

Peloponnesische oorlogen

Het gebruik van tunnels in oorlogen is niets nieuws. Tunnels hadden al een functie in de Peloponnesische oorlogen in de vijfde eeuw voor Christus. Recenter werden ze ingezet in de Vietnam-oorlog, in het Libië van Gaddafi en door de Taliban in Pakistan en Afghanistan. Ook in Gaza spelen ze al tientallen jaren een rol, al is die in de loop van de tijd sterk veranderd. Vanaf de jaren negentig dienden de tunnels tussen Gaza en het Egyptische Sinaï vooral voor de smokkel van goederen. Later, toen Hamas de macht in Gaza overnam, kregen ze steeds meer een militaire functie. In 2006 werd Israël opgeschrikt toen Hamasstrijders op Israëlisch grondgebied de soldaat Gilad Shalit ontvoerden. Binnen enkele minuten leek Shalit van de aardbodem verdwenen.

Pas tijdens de oorlog tussen Israël en Hamas in 2014, waarbij Hamasstrijders meermaals aanvallen uitvoerden vanuit de tunnels, werd goed duidelijk hoezeer het netwerk een militaire dreiging voor Israël vormt. Hamas ziet het als „een lange-termijnstrategie om de technologische overmacht van hun tegenstander het hoofd te bieden”, concludeert Richemond-Barak.

Rond 2014 was het aanleggen van de tunnels een heuse bedrijfstak geworden met 900 man personeel, schrijft de Amerikaanse denktank Rand Corporation in een onderzoek. Hamas investeerde er naar schatting honderden miljoenen dollars in. Sindsdien is het netwerk alleen maar gegroeid; de tweede man van Hamas, Yahya Sinwar, verklaarde in 2021 dat het 500 kilometer lang is.

Israël heeft een special forces-eenheid die tunnels opspoort en vernietigt. Een onderdeel, Samur, is getraind voor gevecht in tunnelsScott Savitzonderzoeker van de Amerikaanse denktank Rand Corporation

„Het is niet te zeggen hoe lang het netwerk is”, zegt Rand-onderzoeker Scott Savitz in een videogesprek met NRC. „Het enige wat bekend is, is wat het Israëlische leger zegt gevonden te hebben. Alleen Hamas kent de omvang, en de vraag is wie binnen Hamas. De leiding kan de kennis over het netwerk binnen de organisatie in stukken hebben opgedeeld, zodat niemand alle informatie kan lekken. Er kunnen bijvoorbeeld ingangen en kamers zijn die maar enkele mensen kennen.”

Tientallen meters diep

Tunnels die in de afgelopen jaren door Israël zijn gevonden, liepen vaak tientallen meters diep. Dat roept de vraag op hoe goed ze te bombarderen zijn, zeker gezien het risico op burgerslachtoffers. „Als ze maar genoeg explosieven gebruiken en een locatie lang genoeg bestoken, dan zal het wel lukken”, zegt Savitz. Daarna is het aan grondtroepen om de tunnels uit te kammen.

Het Israëlische leger heeft verschillende onderdelen die zijn gespecialiseerd in ondergrondse oorlogvoering. Zo is er binnen de genie de special forces-eenheid Yahalom, die tunnels opspoort en vernietigt. Een onderdeel van Yahalom is Samur (wat ‘wezel’ betekent), getraind voor het gevecht in tunnels. Zij behoren tot de besten in de wereld op dit terrein, zegt Savitz. En dan nog blijft hun taak ontzettend riskant.

Foto’s: Foto Said Khatib/AFP, Foto Mohammed Saber / EPA

Communicatiemiddelen doen het slecht onder de grond, waardoor het moeilijk is om onderling contact te houden. Hetzelfde geldt voor contact met militairen bovengronds. Satellietsignalen voor nagivatie, zoals die van het gps-netwerk, dringen evenmin goed door, zegt Savitz. Daarnaast is zicht een probleem. Nachtkijkers kunnen helpen, maar zelfs die hebben enig omgevingslicht nodig. Als Hamas het licht uitdoet in de tunnels, zal het er aardedonker zijn.

Wie zelf licht maakt, verklapt de tegenstander – die in het donker verscholen zit – precies waar hij moet schieten. Robots en drones kunnen vooruitgestuurd worden om verlichting aan te brengen, maar ook dat is een signaal voor Hamas dat er iets aankomt.

Robots zijn daarnaast inzetbaar om het terrein te verkennen en boobytraps te lokaliseren en tot ontploffing te brengen. Ze kunnen de menselijke militair echter niet vervangen, zegt Savitz. „Robots missen nog het menselijke vermogen om complexe situaties te beoordelen. Denk aan het bevrijden van gijzelaars, waarbij Hamasstrijders ervan overtuigd moeten worden om hun wapens te laten vallen. Dat is te ingewikkeld.”

Ondergrondse oorlogvoering vergt een speciaal type soldaat, dat bestand is tegen claustrofobie en het gevoel van isolement. Persbureau AP sprak een veteraan die in 2014 in Gaza vocht. Hij omschrijft de tunnels als een desoriënterende en surrealistische omgeving waarin Hamasstrijders als vanuit het niets opdoken. „Het was alsof ik tegen spoken vocht”, zegt hij.