Opinie | Het kan niet langer zo doorgaan met de ict-incompetentie van de overheid

De ict-infrastructuur van de Nederlandse overheid is als een oud, vervallen huis. De bedrading is kapot en de leidingen lekken. Het tocht en het kraakt. De fundamenten moeten worden gerenoveerd, maar niemand durft die meer aan te raken uit angst dat alles in elkaar stort. Daardoor blijven we bezig met dure reparaties uitvoeren, wordt het systeem steeds onbetrouwbaarder, en blijft nieuw beleid op de plank liggen.

De gevolgen voor onze maatschappij zijn immens. Zo vraagt de politiek al jaren om een rechtvaardige box-3-belasting, maar lukt het de Belastingdienst niet om dat technisch klaar te spelen. „Snelheid is geboden”, schreef NRC eerder, „want niets doen kost 400 miljoen euro per jaar.”

Diezelfde Belastingdienst is bang dat zij binnen enkele jaren niet meer in staat zal zijn om de meest cruciale belastingen te innen. Dat zou betekenen dat we een derde van onze jaarlijkse belastinginkomsten mislopen. Kosten: het krankzinnige bedrag van 100 miljard per jaar.

Maar de gevolgen van de incompetentie op het gebied van ict gaan verder dan alleen de Belastingdienst. Zo laat de lancering van de Omgevingswet door slecht ict-management al bijna 10 jaar op zich wachten, terwijl het budget al met 1,1 miljard euro is overschreden. Ook het project rondom de digitalisering van de persoonsgebonden budgetten, dat in eerste instantie gratis zou worden neergezet door zorgverzekeraars, kostte al bijna 100 miljoen en is vijf jaar over datum. Bij Defensie liep het ict-project Speer dusdanige vertraging op, dat de totale kosten het miljard ruimschoots overschreden.

Lees ook: Stokoud, kwetsbaar, inefficiënt: het omzetbelastingsysteem kraakt aan alle kanten

Bijzaak

Deze problemen zijn slechts het begin van de ellende die ons staat te wachten als we de huidige koers doorzetten. Al véél te lang wordt digitale infrastructuur door bestuurders behandeld als een bijzaak. Uitvoerders krijgen een beperkt renovatiebudget, om het tussentijds weer te verliezen en al het werk in de prullenbak te zien verdwijnen. Ook wordt ict-talent bij de overheid ondermaats gewaardeerd, met als gevolg dat de personeelstekorten oplopen. Bij gebrek aan interne kennis lukt het niet om fatsoenlijke aanbestedingen te schrijven, waardoor grijpgrage private partijen en consultancies weglopen met honderden miljoenen aan belastinggeld. En áls er dan wordt besloten om intern iets te bouwen, denken beleidsmakers nauwelijks na over de technische implementatie. Programmeurs worden vervolgens geconfronteerd met onuitvoerbare of extreem onpraktische plannen, zonder dat ze nog bij kunnen sturen.

Ict-talent wordt bij de overheid ondermaats gewaardeerd, waardoor personeel weg gaat

Dit kan niet langer zo doorgaan. De politiek moet het digitale functioneren van de overheid gaan zien als een cruciale zaak, en het roer radicaal omgooien voordat het schip is gezonken. Ict moet hoog op de agenda staan bij de komende formatie. Wij doen alvast een voorzet met een aantal beleidsvoorstellen, gebaseerd op het beste advies van commissies, hoogleraren en technisch toptalent.

Allereerst moet de politiek serieus gaan investeren in ict-renovatie. We moeten stoppen met alleen maar pleisters plakken op stokoude systemen en een échte modernisatieslag slaan. Daarom moet de technische schuld worden afgebouwd naar nul in tien jaar.

Om dat te verwezenlijken moeten er digital first uitvoeringsorganen komen die projecten kunnen oppakken als die bij de andere uitvoerders zijn vastgelopen. Binnen deze organisaties moeten ict’ers kunnen bouwen zonder de bagage van decennia aan verouderde computersystemen, processen en interne politiek. Door het kabinet de keuze te geven om bijvoorbeeld de omzetbelasting als afgekaderd project bij zo’n uitvoerder neer te leggen, voorkomen we ook dat nog meer kennis weglekt naar private partijen.

Daarnaast willen wij het aantrekkelijker maken voor technisch talent om te werken voor de publieke zaak, met een marktconform schalensysteem waarin je door kan groeien zonder manager te hoeven worden. Bovendien moeten ict’ers worden betrokken bij beleidsvorming. Hierdoor worden technische obstakels vroeg gesignaleerd, en kan er op tijd worden bijgestuurd tijdens het wetgevingsproces.

Gestandaardiseerd

Kijk naar het land met de meest gedigitaliseerde overheid ter wereld: Estland. Daar hebben ze het X-road-systeem opgetuigd, dat alle overheidsdiensten veilig, transparant en gestandaardiseerd aan elkaar verbindt. Door het once-only-principe hoeven burgers en bedrijven informatie slechts één keer met de overheid te delen en ligt het maar op één plek opgeslagen. Daardoor kan data niet meer ‘rondzweven’ en hebben burgers controle over wie welke gegevens kan bekijken. Dit soort uitvoeringsprincipes zijn niet alleen hard nodig, maar binnenkort zelfs verplicht onder Europese wetgeving. Willen we hier op tijd aan kunnen voldoen, dan moet de overheid hier snel op voorsorteren.

Het herprogrammeren van de overheid gaat niet alleen over geldbesparing, kennisbehoud en het vergroten van de wendbaarheid. Het gaat ook over hernieuwd vertrouwen in bestuur. Daarom is dit het moment om de digitale stilstand te doorbreken.