Extinction Rebellion als erfopvolger van Martin Luther King? ‘De ene burgerlijk ongehoorzame actie is de andere niet’

Op 8 juli sprak Roger Hallam, een van de Britse oprichters van Extinction Rebellion, via een computerscherm XR-activisten in Amsterdam toe. „Je gaat begin september naar Den Haag en daar ga je op de weg zitten”, zei de voormalig biologisch boer, en vanwege illegale protestacties veroordeelde klimaatactivist uit Wales. „Mogelijk word je gearresteerd, misschien ook niet, maar in elk geval ga je de volgende dag wéér op de weg zitten. En de dag erna opnieuw. (…) Burgerlijk verzet is namelijk niet: eens in de maand naar Den Haag gaan en daarvoor jezelf op de borst slaan. Over tien jaar zal niemand daarvan onder de indruk zijn. Jongeren willen dan van je weten of je gevochten hebt om te winnen.”

Inmiddels blokkeren honderden, in het weekend duizenden activisten rond het middaguur de A12 in Den Haag. Het ritueel is de afgelopen twaalf dagen vaak hetzelfde. De politie slaagt er niet in de activisten tegen te houden. Eenmaal op de weg gaan de ‘blokkeerders’ zitten, zingen samen met toegestroomde sympathisanten aan de kant strijdliederen en spreken elkaar moed in. De politie sluit ze vervolgens in, spuit ze nat met slootwater en voert ze af, vaak op brancards. Bussen van het Haagse OV-bedrijf HTM brengen de opgepakte activisten naar het ADO-stadion waarbij sommigen braaf met hun OV-chipkaart inchecken. Bij het stadion worden verreweg de meesten vrijgelaten. Sommigen gaan snel terug naar de stad om – zolang het nog kan – zich weer aan te sluiten bij de blokkade, waarna het ritueel opnieuw begint.

Lees ook: Chris Julien, de denker van Extinction Rebellion, gaat gebukt onder de feiten

Traditie

XR-oprichter Roger Hallam verwees in zijn toespraak herhaaldelijk naar Martin Luther King en Mahatma Gandhi, die gelden als de aartsvaders van de geweldloze actie. Tijdens trainingen die deelnemers aan de acties moeten voorbereiden op de confrontatie met de politie, werden foto’s en teksten van Gandhi en King uitgedeeld.

In hoeverre passen de huidige acties van Extinction Rebellion (XR) in hun traditie? Of hebben critici van XR gelijk en zijn de A12-acties daar hooguit een zeer zwakke afspiegeling van, bijvoorbeeld omdat ze het drama van bijtende politiehonden en maandenlange gevangenisstraffen ontberen?

Het begrip „burgerlijk ongehoorzaam” is niet iets dat Lucas Winnips (48) op een zonnige dag op zichzelf betrekt. Met korte broek, pet en grote rugzak met regenkleding voor als er een waterkanon wordt ingezet, zit hij dinsdag 12 september met ‘mede-ongehoorzamen’ op de A12. „Het is iets wat de ander bepaalt”, zegt hij over die term.

De gemeenteambtenaar heeft onbetaald verlof opgenomen om zich fulltime op het demonstreren te kunnen storten, en geldt inmiddels als een van de woordvoerders van XR. Hij zit hier omdat hij „een klimaatramp wil afwenden”. Winnips verwijst naar klimaatrapporten waaruit blijkt dat door bosbranden, uitdroging van voorheen vruchtbare gebieden en andere effecten „ongeveer een miljard mensen voortijdig sterven”.

Om dat proces te stoppen is „vreedzame burgerlijke ongehoorzaamheid hard nodig”, zegt hij. In zijn geval komt dat neer op het demonstreren op plekken waar dat van het gezag niet mag. Nu gebeurt dat op de A12 in Den Haag, twee jaar geleden was dat bij het hoofdkantoor van pensioenfonds ABP in Heerlen, dat niet lang daarna aankondigde zich te zullen terugtrekken uit de industrie met fossiele brandstoffen.

Winnips wordt geïnspireerd door geweldloze protestbewegingen uit het verleden, maar wil ook de ernst van de eigen acties relativeren. „Ik heb vorige week toevallig een gesprek gehad met mensen uit Oeganda, die tegen de oliepijpleidingen daar demonstreren”, vertelt hij. „Daar worden mensen van straat geplukt, ze worden gemarteld en zijn weken onvindbaar. Dat zul je hier nooit zien. Wij hoeven niet moeilijk te doen omdat we even in een bus meegenomen worden.”

Tijd en context

Acties van burgerlijke ongehoorzaamheid lijken allang niet meer op die van Gandhi en King, zegt Abdelhamid Azarkan. „Ze variëren sterk met de tijd en de context waarin ze plaatsvinden. De enige constante is hun onwettigheid.” De jurist Azarkan (30) schreef in 2021 zijn masterthesis in de rechtsgeleerdheid aan Tilburg University over burgerlijke ongehoorzaamheid en over de acties van We are Here; honderden illegalen en hun sympathisanten die vanaf 2012 in onder meer Ter Apel en Amsterdam kampementen opzetten en panden kraakten. Daarmee wilden ze hun uitzetting voorkomen en aandacht vragen voor hun vaak miserabele omstandigheden.

De masterthesis van Azarkan werd door het college van bestuur van de universiteit beoordeeld als de beste doctoraalscriptie van 2021. Wat betreft de huidige acties wil hij relevante historische context geven, maar zich niet uitlaten over de XR-acties zelf, om zijn onafhankelijkheid als advocaat te bewaren.

Ondanks de grote verschillen lopen er rode draden door de geschiedenis van burgerlijke ongehoorzaamheid die tot op de dag van vandaag relevant zijn, blijkt uit zijn onderzoek. Azarkan vertelt telefonisch: „Er zijn altijd minderheden geweest die bestrijden dat de meerderheid het algemeen belang op een bepaald gebied goed uitdrukt. Dat was al zo in de tijd van Mahatma Gandhi en Martin Luther King, en dat is nog steeds zo.” Burgerlijke ongehoorzaamheid had daarom een belangrijke democratische functie: stoom afblazen, een ventielfunctie – waardoor de kans op geweld afnam, aldus de advocaat.

Daarom vindt Azarkan het huidige debat over de XR-acties te simpel. „Er zijn maar twee opties, zeggen mensen dan: óf de weg van de democratie, waarbij een parlementaire meerderheid beslist, óf de weg naar de chaos, naar wetteloosheid. Rechtsfilosofisch, maar ook historisch valt daar dus veel tegenin te brengen.”

Massale acties

De geschiedenis verbergt meer lessen voor het huidige debat, blijkt uit Azarkans onderzoek. Gandhi en King voerden met hun marsen massale, meest gedisciplineerde acties uit op plekken waar het onrecht het meest zichtbaar was. Het gezag gedroeg zich precies op de manier waartegen de activisten protesteerden: zwarte Amerikanen en Indiërs vernederen en mishandelen met bruut politiegeweld. „Geweldloze actie wil de issues net zo sterk en net zo lang dramatiseren totdat ze niet meer kunnen worden ontkend”, schreef Martin Luther King vanuit de gevangenis in Birmingham, een van de steden in het zuiden van de VS waar zwarten het hardst werden onderdrukt.

Bij de blokkade van de A12 door Extinction Rebellion lijken actie en doel juist veel minder samen te vallen, behalve dat ze het wegverkeer (veelal voortgedreven door fossiele brandstoffen) hinderen. Activisten protesteren op sociale media tegen het optreden van de politie, bijvoorbeeld bij het oppakken van kinderen of gehandicapten. Maar het onderwerp van de XR-acties – snelle afbouw van subsidies voor fossiele brandstoffen – is een heel andere. Ondermijnt dit verschil niet de kracht van de acties op de A12?

Dat hoeft niet per se, blijkt uit het onderzoek van Azarkan. Hij noemt voorbeelden van klimaatacties waarbij het verband met de doelstelling meer of minder zichtbaar was, maar in beide gevallen „krachtige communicatieve waarde hadden”. In de eerste categorie vallen bijvoorbeeld blokkades van kolencentrales, in de tweede het bekladden van kunstvoorwerpen. „Men vernielt of bekladt kunst niet omdat men tegen kunst is, maar om aandacht te vragen voor een maatschappelijk probleem”, aldus Azarkan.

Tijdens trainingen van XR werden foto’s van Gandhi en King uitgedeeld

Zo werd vorig jaar het beroemde schilderij met zonnebloemen van Vincent van Gogh in de National Gallery in Londen overgoten met tomatensoep. De activisten wilden daarmee de vraag oproepen wat mensen liever was: bescherming van kunst of bescherming van de planeet? Hun actie kreeg veel publiciteit, maar oogstte ook veel kritiek, onder meer vanwege de vraag wat de soep-actie met het klimaat te maken had.

Vorige week klonk andersoortige kritiek op de A12-acties van Extinction Rebellion. Ze zouden een voorbeeld vormen van white privilege omdat de grotendeels witte activisten zich wel durven laten oppakken door de politie, terwijl dit riskant zou zijn voor mensen met een niet-westerse achtergrond. „Voor hen hebben geweldloze protesten vaak grotere gevolgen; ze krijgen sneller een strafblad”, schreef actrice Maryam Hassouni op website Oneworld.nl.

Jurist Azarkan wil zich niet in deze discussie mengen, maar wijst er wel op dat bij andere uitingen van burgerlijke ongehoorzaamheid activisten met een migranten-achtergrond wel degelijk risico durfden te nemen. Hij zegt: „Destijds durfden ongedocumenteerden van We are Here juist wel de confrontatie aan met de autoriteiten door onwettige acties uit te voeren. Er zijn toen meerdere illegalen gearresteerd.” Een aantal ongedocumenteerden kon als gevolg van de acties alsnog blijven.

Verzoenend

Terug naar de historische optredens van Gandhi en King. Destijds dwongen ze met hun geweldloze acties en vaak verzoenende woorden respect af bij mensen die hen tot dan toe niet hadden gesteund. Beiden wisten een groter goed onder woorden te brengen dat ook burgers buiten de eigen aanhang aansprak. King beklemtoonde vanuit de gevangenis de gemeenschappelijke lotsbestemming van zwart en wit: „We zitten gevangen in een onontkoombaar netwerk van wederkerigheid, onderdeel in een enkel weefsel van eenzelfde bestemming, hetgeen de een direct, de ander indirect raakt”, schreef hij.

Ook XR-oprichter Hallam beklemtoont geregeld het verder reikende doel van de huidige acties. „We zeggen niet”, zei de activist in zijn YouTube-speech, „we ontwrichten het verkeer zo dat je drie, vier uur vertraging hebt. (..) We zeggen tegen je: word wakker! We willen met jou in dialoog, want dingen gaan helemaal verkeerd. (…) Er is een total fucking disaster gaande en we willen dat met alles wat in ons is voorkomen.”

Het afdwingen van het gesprek is historisch gezien „de essentie van burgerlijke ongehoorzaamheid” , zegt Azarkan. Ontwrichting valt volgens hem binnen de reikwijdte van historisch geaccepteerde middelen. Door de – deels overigens zeer ontwrichtende en gewelddadige – krakersacties van de jaren tachtig kwam de woningnood hoger op de politieke agenda. Een jaar na de mars op Washington (1963) van bijna 250.000 burgers onder leiding van Martin Luther King kwam de uit het zuiden van de VS afkomstige president Lyndon B. Johnson met zijn befaamde Equal Rights-wetgeving die zwarte Amerikanen veel meer rechten gaf. Aan een voorspelling of de actievoerders op de A12 op een even succesrijk wetgevend vervolg mogen hopen, waagt Azarkan zich niet.

Klachten tegen politie

De vooruitzichten daarvoor lijken overigens niet al te gunstig. De meeste Nederlanders wijzen volgens peilingen de blokkade op de A12 af, veel automobilisten reageren geïrriteerd of boos; zaterdag wurmde een auto zich nog snel langs de blokkade wat bijna een aanrijding met een ‘blokkeerder’ opleverde. Er zijn klachten tegen de politie ingediend omdat die de XR-activisten niet hard genoeg zou aanpakken. En bij de politie zelf begint het geduld op te raken vanwege het grote beslag op mankracht en materiaal. Politiebonden hebben gevraagd om een bemiddelaar.

Een meerderheid van het publiek steunt wel het doel van de actie: snelle afschaffing van de subsidies voor fossiele brandstoffen. Die blijkt echter niet een-twee-drie te regelen. Ongeveer 17 miljard van de 39,7 à 46,4 miljard euro aan subsidies en fiscale vrijstellingen ligt vast in internationale afspraken.

Heeft Extinction Rebellion zichzelf klem gezet met een bijna onmogelijke eis? XR-activist Lucas Winnips vindt van niet. „Ach”, zegt hij, „bij het ABP zeiden ze destijds aanvankelijk ook dat alles vastzat in langlopende afspraken. Na onze bezetting van het hoofdkantoor bleek er ineens veel meer mogelijk en trok het ABP zich vrij snel uit allerlei schadelijke sectoren terug.” Winnips stopt daarom pas met zijn burgerlijke ongehoorzaamheid als XR „wint” of als hijzelf „de gevangenis in moet”.

Met medewerking van Kim Bos.