De wereld buiten Europa heeft andere vergezichten voor 2023

2022 was het jaar dat Europa, geconfronteerd met een ouderwetse landoorlog op zijn continent, ruw werd weggerukt uit zijn ‘geopolitieke vakantie’. De pandemie verdween uit beeld, maar werd meteen afgelost door de Oekraïne-oorlog, een energiecrisis en hoge inflatie. Die problemen zullen ook doorwerken in 2023. Althans in het Westen: in de rest van de wereld kan het nieuwe jaar door heel andere ontwikkelingen gekleurd worden. Een vooruitblik.

Europa en de VS

In 2023 blijven gebeurtenissen aan de Europese buitengrenzen het continent flink bezighouden. Ook al is het verloop van de oorlog in Oekraïne onvoorspelbaar en is een gascrisis vooralsnog afgewend, het lijkt al vast te staan dat de Europese burger ook komend jaar de gevolgen van de oorlog merkt aan de energierekening, de kassa en de benzinepomp.

Aan andere buitengrenzen van Europa, vooral op de Balkan, is het aantal migranten in de tweede helft van dit jaar fors toegenomen. En de Europese opvangcapaciteit was al overbelast, mede door de miljoenen Oekraïense vluchtelingen. Onder druk van de publieke opinie zullen Europese beleidsmakers met nieuwe methoden komen om het aantal migranten te drukken.

De trend is ‘externalisering’ van de opvang: er zullen meer (financiële) afspraken worden gemaakt met ‘derde landen’, zoals in het verleden al met Turkije en Libië gebeurde, om asielzoekers vooral dáár te houden. Turkije speelt hierin een cruciale rol. Al jaren houdt dat land tegen betaling migranten tegen, maar inmiddels ageert de Turkse bevolking tegen de vele Syrische vluchtelingen. President Recep Tayyip Erdogan wil komend jaar herkozen worden. Het zou niet de eerste keer zijn dat hij voor electoraal gewin dreigt met het doorlaten van Syriërs naar Europa.

Lees ook: Helpt Europa Oekraïne de winter door? ‘We hebben slechts een druppel steun verzameld’

En blijft Europa solidair met Oekraïne? Vooralsnog profiteert het van de Verenigde Staten, die Kievs grootste wapenleverancier zijn. De komende twee jaar zit president Joe Biden (80) nog in het Witte Huis, maar in 2023 zullen ook Republikeinse kandidaten zich melden om Biden – of toch een jongere Democraat – uit te dagen in november 2024.

Washingtons miljardensteun aan Oekraïne kan in twijfel worden getrokken door dwarse Republikeinen, die dinsdag hun in november heroverde meerderheid in het Huis van Afgevaardigden innemen. En nu de oorlog deze winter in een uitputtingsslag is verzand, kan ook de roep om onderhandelingen met Rusland toenemen. In beide gevallen zal Europa moeten bijschakelen, wil het Poetins agressie niet met een gedeeltelijke overwinning belonen.

Latijns-Amerika

In 2022 kwam er een ‘rode golf’ aan land in Latijns-Amerika: linkse presidentskandidaten wonnen spannende verkiezingsraces in belangrijke landen als Colombia, Brazilië en Chili, evenals in het kleinere Honduras. In het nieuwe jaar moet blijken of zij de krachten weten te bundelen.

Ook begin deze eeuw kozen veel latinolanden linkse leiders, van zeer uiteenlopend pluimage. Onder aanvoering van het links-nationalistische Venezuela werden allerlei regionale samenwerkingsverbanden opgetuigd, tegen de machtige VS en tegen de neoliberale agenda van het IMF en Wereldbank.

Anderhalf decennium later is er van dat revolutionaire elan weinig over. Venezuela is geïmplodeerd en buurlanden vangen miljoenen vluchtelingen uit het land op. Het continent krabbelt op van de coronapandemie. De opvallendste overeenkomst met begin deze eeuw is dat regionale grootmacht Brazilië vanaf zondag weer door dezelfde sociaal-democraat wordt geleid als tussen 2002 en 2010: Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva.

Net als destijds is ook deze generatie linkse leiders divers. Drie autocraten (in Nicaragua, Venezuela, Cuba) zijn uitgesproken anti-Amerikaans, terwijl anderen goede banden met Washington nastreven (Boric in Chili, Lula). Sommigen beloven een ambitieus groen beleid (Petro in Colombia), terwijl president AMLO van Mexico nog vol inzet op olie.

Deze maand bleek de verdeeldheid rond Peru, waar de links-nationalistische president Castillo na een mislukte ‘zelfcoup’ werd afgezet door het Congres en in de cel belandde. Bolivia, Venezuela, Mexico, Colombia, Argentinië en Honduras veroordeelden die afzetting, terwijl Lula deze – net als Washington en Madrid – steunde. Het roept de vraag op of hij het initiatief kan nemen tot meer regionale samenwerking, zoals hij wil met een grote Amazone-top, gepland voor de eerste helft van 2023.

De belangrijkste gemene deler van de linkse leiders die in 2022 wonnen, is dat ze een rechtse regering aflosten. Zeker als de economie niet snel aantrekt, kan het linkse momentum dit jaar net zo snel weer voorbij zijn. Bijvoorbeeld als de Argentijnen in oktober de regerende linkse peronisten inruilen voor rechts.

Afrika

Ruim een derde van de 54 landen in Afrika houdt aankomend jaar verkiezingen op landelijk niveau. De verslechterde sociaal-economische omstandigheden als gevolg van inflatie, voedselonzekerheid en geweld kunnen zittende leiders in diverse landen in gevaar brengen. Zo ontpopte de relatief jonge zakenman-politicus Pete Obi (61) zich in korte tijd tot verrassende nieuwe kanshebber bij de presidentsverkiezingen van februari in Nigeria, met ruim 215 miljoen inwoners het volkrijkste land van Afrika. In de regionale economische grootmacht Zuid-Afrika zal de zittende president zich, geplaagd door corruptieschandalen, in 2023 moeten voorbereiden op verkiezingen het jaar daarop. In verkiezingstijd is er een verhoogd risico op sociale onrust, demonstraties en stakingen.

Conflicten in onder meer de Sahel-regio en de Hoorn van Afrika lijken moeilijk oplosbaar. Zo is er in de Ethiopische deelstaat Tigray na twee jaar oorlog een vredesakkoord getekend, maar er is ook alweer een volgend conflict, in deelstaat Oromia, uitgebroken. De hoge prijzen voor onder meer kunstmest en geïmporteerde voedselproducten verergeren de voedselcrisis in Oost-Afrika.

De concurrentie tussen Europa, de Verenigde Staten en China om invloed in Afrika zal toenemen. Hoewel de EU de leidende positie behoudt en nog steeds de belangrijkste handelspartner van het continent is, laten veel Afrikaanse landen zich niet meer de les lezen door het Westen. Het continent streeft op uiteenlopende vlakken naar zelfstandigheid.

Een lichtpuntje is dat de economische situatie in Afrika na 2022 niet verder verslechtert, voorspelt het onderzoeksbureau Economist Intelligence Unit. Hoewel er onderling flinke verschillen zijn, zullen bijna alle landen groeien, gemiddeld met 3,2 procent. Westerse landen kloppen vaker bij Afrikaanse landen aan voor energie en grondstoffen, als alternatief voor Russische leveranties.

China en India

Het wekt haast de lachlust op wanneer Chinese en Indiase militairen elkaar aan de grens met stokken bevechten, zoals deze maand gebeurde bij het plaatsje Tawang. China en India – beide kernmogendheden en ruim voorzien van moderne technologie – zijn immers de giganten van Azië, de twee volkrijkste landen ter wereld, die volgens een recente studie tegen het einde van deze eeuw samen 43 procent (China 27 procent, India 16 procent) van ’s werelds bbp voor hun rekening nemen. Dat is bijna twee keer zo veel als nu.

Juist in 2023 passeert India met zijn 1,4 miljard mensen China in bevolkingsomvang. De relatie tussen de twee reuzen is stroef, zoals bij Tawang bleek. Ze deinzen echter terug voor escalatie. Vooral sinds dodelijke schermutselingen in 2020 beseft India dat het kwetsbaar is, mocht China grondgebied willen veroveren. Dat zou enorm gezichtsverlies betekenen voor premier Narendra Modi, die een nationalistische koers vaart en India presenteert als een land dat onstuitbaar in opkomst is. In september 2023 zal Modi de trotse gastheer zijn van de jaarlijkse G20-top.

Economisch is China echter India nog veruit de baas. China’s bbp is op het moment ruim vijf keer zo groot als het Indiase, al groeit India ook flink (onlangs passeerden de Indiërs de Britten als vijfde economische mogendheid ter wereld). Of en wanneer het democratische India van Modi het autocratische China van Xi Jinping ook op dat vlak inhaalt, is een open vraag.

In de praktijk is India beduchter voor China dan andersom. De Chinese strijdkrachten zijn over de hele linie sterker en beter uitgerust dan de Indiase. De Indiërs ontberen bovendien een serieuze eigen defensie-industrie. In de Chinese strategie neemt India vanouds een ondergeschikte plaats in. Voor de Chinezen tellen in de eerste plaats de Amerikanen en in mindere mate de Russen. De rest is bijzaak. India voelt zich daardoor vaak niet serieus genomen door China.

Omdat China zich onder Xi assertiever opstelt, zoekt India meer dan vroeger steun bij westerse landen, met name de VS. Deze herfst waren er zelfs Indiaas-Amerikaanse militaire oefeningen niet ver van de grens met China, tot ergernis van Beijing. Als tegenwicht tegen China en Amerika handhaaft New Delhi ook zijn vanouds nauwe banden met Moskou, ondanks de inval in Oekraïne.

Midden-Oosten

Politiek wijst er vooralsnog weinig op verschuivingen in het Midden-Oosten in 2023. De aandacht gaat vooral uit naar twee buitenbeentjes in de regio: Iran en Israël. Door de protestbeweging in Iran en de keiharde aanpak daarvan heeft het bewind van de ayatollahs de laatste maanden veel van zijn laatste legitimiteit verspeeld. Maar de protesten zijn zwakker geworden en dankzij de steun van de machtige Revolutionaire Garde zal het regime zich, zoals het er nu uitziet, kunnen handhaven. Een lastige vraag is ook hoe het verdergaat met Irans nucleaire programma, waaraan het driftig blijft werken. Ambieert het regime toch een eigen kernwapen, al heeft het dat altijd ontkend?

Lees ook: 2022: het jaar waarin de democratie terugvocht

Een andere, tamelijk onberekenbare factor voor het komende jaar is de deze week aangetreden nieuwe extreem-rechtse regering in Israël. Zal die de Westelijke Jordaanoever annexeren, zoals sommige coalitiegenoten van premier Benjamin Netanyahu bepleiten? En zou dat tot een nieuwe Palestijnse opstand leiden, al dan niet gesteund door Arabieren elders? Even ongewis is wat de nieuwe regering met Iran voorheeft. Is ze bereid, al dan niet met steun van Washington, een (riskante) militaire aanval op het Iraanse nucleaire programma uit te voeren?