Paus Benedictus XVI werd nooit een echte zielenherder

Emeritus-paus Benedictus XVI was een uitmuntend theoloog, een weinig aansprekend zielenherder en een ineffectieve bestuurder. Maar bovenal zal hij herinnerd worden als de paus die een belangrijk precedent schiep door zelf af te treden – en als de man van de rode schoenen. Zaterdag maakte het Vaticaan bekend dat hij op 95-jarige leeftijd is overleden.

Toen de Duitse kardinaal Joseph Ratzinger in april 2005 tot paus werd gekozen, was het nog ‘Gods rottweiler’ die de Katholieke Kerk zou gaan leiden. Hij kreeg die bijnaam als prefect van de machtige Congregatie voor de Geloofsleer, een sleutelfunctie die hij sinds 1981 had vervuld. Zijn preek vlak vóór het conclaaf was een samenvatting van zijn denken. „We bouwen een dictatuur van het relativisme dat niets als definitief erkent en waarvan het uiteindelijke doel alleen maar bestaat uit het eigen ik en zijn verlangens.’’

In concrete termen betekende dit: strak vasthouden aan de traditionele leer en de oude gewoontes. Het celibaat, de vrouw in het ambt, een grote rol voor leken, abortus of euthanasie, het homohuwelijk, minder centralisme – er was allemaal geen enkele discussie over mogelijk. Liever met weinigen zuiver in de leer dan met velen in een verwaterd geloof, was zijn marsorder.

Als er al iets veranderde, was dat niet vooruit, maar op de weg terug. Hij maakte weer ruimte voor de traditionele mis in het latijn en steunde ultraconservatieve bisschoppen. En hij herstelde veel van de pracht en praal in ere die in zijn ogen bij het pausschap horen. Decennia lang niet gebruikte pontificalia als de camauro (een rode muts) en de mozzetta (een rode halve mantel) werden weer tevoorschijn gehaald – wat het mannenblad Esquire ertoe bracht om de paus tot de man met de mooiste accessoires uit te roepen. Symbool voor Benedictus’ stijl was ook dat hij de verwaterde gewoonte oppikte om bij publieke optredens vuurrode schoenen aan te trekken.

Speelbal

Als bestuurder was hij ineffectief. Hij zette stappen om het steeds groter wordende misbruikschandaal aan te pakken, maar het was veel te weinig en veel te laat. Hij probeerde greep te krijgen op de corruptie en de intriges binnen het Vaticaan, maar leek een speelbal te zijn geworden van een interne machtsstrijd – deels blootgelegd in het Vatileaks-schandaal. Zijn plan om financieel schoon schip te maken, bleef bij een aanzet daartoe.

Op 11 februari 2013 verraste hij de wereld door, in het latijn en daarom niet meteen door iedereen opgemerkt, tegen een groep kardinalen te zeggen dat hij niet langer de lichamelijke en geestelijke kracht had om de kerk te leiden. In de duizend jaar daarvoor trad één keer eerder een paus geheel vrijwillig af, in 1294 – en dat was een kluizenaar-monnik van rond de tachtig die eigenlijk helemaal geen paus wilde worden en het na een vier maanden opgaf, Celestinus V.

Ik ben te oud geworden, zei Benedictus op die bewuste dag. Hij was toen 85 jaar. Maar veel Vaticanisten constateerden dat Benedictus zich niet langer staande kon houden in de slangenkuil van het Vaticaan.

Zijn besluit om af te treden is, buiten zijn goed ontvangen maar abstracte theologische geschriften, de belangrijkste erfenis van Benedictus. Het is een breuk met de opvatting van zijn voorganger Johannes Paulus II. Voor hem hoorden ziekte en lijden bij het pausschap. Diens secretaris zei, toen hij hoorde van het aftreden van Benedictus: „Je stapt niet van het kruis.” In dat opzicht heeft Benedictus wel gedaan waar veel andere kerkbestuurders om vroegen: de katholieke kerk moderniseren. Paus Franciscus heeft onlangs gezegd dat zijn aftredingsbrief al klaar ligt, voor wanneer het ook hem te veel wordt.

Verborgen voor de wereld

Franciscus werd op 13 maart 2013 gekozen, al op de tweede dag van het conclaaf. Maar toen had de kerk ineens twee pausen. Na twee maanden op het buitenverblijf Castel Gandolfo keerde Benedictus terug naar het Vaticaan. In een aangepast klooster besteedde hij zijn dagen aan wat hem het beste lag: intellectuele discussies, schrijven, wandelen door de tuinen van het Vaticaan, en zolang het nog kon, piano spelen. Goedmoedig zei paus Franciscus dat het net was of hij een grootvader in huis had.

Benedictus had beloofd zich buiten alle debatten te houden. Ik zal „verborgen voor de wereld” zijn, verzekerde hij. Die belofte hield de religieus leider niet. Zo verklaarde hij in april 2019 in een essay dat het wijdverbreide seksuele misbruik binnen de katholieke kerk moet worden gezien tegen de achtergrond van de seksuele revolutie van de jaren zeventig, de relativering van de officiële kerkelijke leer door prominente theologen, en de secularisering van de samenleving.

Daarmee ging hij bijna lijnrecht in tegen de koers die zijn opvolger Franciscus had uitgezet in reactie op de misbruikschandalen. Daarin ligt, naast openlijke erkenning van verwerpelijke gedrag van veel geestelijken, veel nadruk op tegengaan en bestraffen van pogingen van kerkleiders om misbruik te verdoezelen. Franciscus heeft de straffen aangescherpt voor misbruik en, heel belangrijk, voor pogingen dat geheim te houden.

Ook in januari 2020 kwam de emeritus-paus in de publiciteit met een afwijkend geluid. Na een pleidooi van Latijns-Amerikaanse bisschoppen voor een tijd- en plaatsgebonden opschorting van het celibaat om zo het enorme tekort aan priesters op te vangen, pleitte Benedictus in een boek samen met de conservatieve kardinaal Robert Sarah voor onverkorte handhaving van het celibaat.

In de richtingenstrijd binnen de Katholieke Kerk staat Benedictus met zijn absolutisme tegenover zijn opvolger Franciscus, die barmhartigheid boven strengheid in de leer stelt. Politieke en religieuze conservatieven wereldwijd hebben daarom geprobeerd van Benedictus hun vaandeldrager te maken. Maar het echte katholieke referentiepunt van die groep conservatieven, zo blijkt op allerlei congressen én in de souvenirwinkels in de buurt van het Sint Pietersplein, is niet de Duitse, maar de Poolse paus, Johannes Paulus II. Die was veel charismatischer dan Benedictus, de cerebrale, verfijnde intellectueel met de knalrode schoenen.