Sylvana Simons heeft een blijvende invloed op het politieke debat, zeggen collega’s

De eerste – dat was Sylvana Simons in meerdere opzichten. De eerste zwarte vrouw die fractievoorzitter werd in de Tweede Kamer, al was het van een eenpersoonsfractie. Leider en gezicht van de eerste partij die van anti-racisme haar hoeksteen maakte. En de eerste politicus die haar familiegeschiedenis volop inzette in die politieke strijd.

Simons was een typisch voorbeeld van wat in de wetenschap een space invader heet, zegt politicoloog Liza Mügge van de Universiteit van Amsterdam. „De ‘eersten’ hebben een speciaal symbolisch effect. Met hun komst wordt duidelijk dat de politieke ruimte niet is ontworpen voor mensen zoals zij.”

In de zeven jaar dat ze politiek actief was, begreep Sylvana Simons haar rol als space invader bijzonder goed. Simpelweg door er te zíjn en niet mee te doen aan de bestaande politieke mores probeerde ze de tekortkomingen en vooroordelen van de gevestigde orde bloot te leggen.

Haar kenmerkende wapen? Zelfbeheersing. Debatteren deed ze inhoudelijk op het scherpst van de snede, maar nooit zonder haar kalmte te verliezen. Toen Simons eind 2021 tijdens een Kamerdebat in conflict raakte met waarnemend voorzitter Ockje Tellegen (VVD) over de vergaderorde, stak Tellegen een minutenlange tirade af tegen haar. Simons bleef rustig. „Kalmte is mijn troef”, zei ze daar later over tegen NRC. „Dat laat haar emotionaliteit zien.”

Lees ook dit interview met Simons na de botsing met Ockje Tellegen: ‘Ik voel me onveilig in deze omgeving, waar racisme, islamofobie en seksisme welig tieren’

Afgelopen maandag maakte Simons bekend de politiek te verlaten: ze wil geen lijsttrekker meer zijn van BIJ1 bij de Tweede Kamerverkiezingen in november. De directe aanleiding, zo zei ze tegen de Volkskrant, is een interview in NRC met twee Amsterdamse BIJ1-raadsleden, die de partij verlaten vanwege de „toxische, structureel onveilige omgeving” – en Simons zwak leiderschap verwijten. Ook haar „welzijn” speelt een rol bij het besluit, zei ze: ze kampt al enige tijd met gezondheidsproblemen.

Wat is de politieke erfenis van Simons’ carrière, die zeven jaar geleden begon met een kortstondig avontuur bij de partij Denk en die haar via de Amsterdamse gemeenteraad naar de Tweede Kamer bracht? Heeft ze de Nederlandse politiek blijvend veranderd?

Wetenschappelijk-activistisch discours

Met BIJ1 sloot Simons aan bij de politieke stijl die ook door partijen als Denk en PvdD gehanteerd wordt. Het ging haar in de eerste plaats niet om het zoeken naar meerderheden, maar om het creëren van bewustzijn, awareness – één van vele begrippen uit het wetenschappelijk-activistische discours dat ze de vergaderzaal in bracht (denk ook aan: institutioneel racisme, white rage, dekolonisatie, micro-agressie, toxische masculiniteit).

Simons was daarin bijzonder vasthoudend – en dat lokte heftige reacties uit bij haar opponenten. In de Amsterdamse raad herinnert iedereen zich nog het debat in 2019 over een (witte) man die zich op de stoep van De Nederlandsche Bank had laten doodschieten door de politie (hij was met een nepvuurwapen op agenten afgerend). Simons beschuldigde de Amsterdamse politie in de raadzaal van „buitensporig en onnodig geweld” en suggereerde dat „met name jongeren van kleur” door het incident „terecht” bang waren om doodgeschoten te worden door de politie.

De raad viel collectief over Simons heen. VVD’er Eric van der Burg, nu staatssecretaris, vond haar woorden „walgelijk” en noemde haar „de Geert Wilders van Amsterdam”. Reinier van Dantzig (D66) sprak van „het dieptepunt van mijn lidmaatschap van de raad”. Johnas van Lammeren (PvdD) zei tegen Simons dat ze „nederig” moest gaan zitten – een opmerking waarvoor hij zich later excuseerde.

Tijdens het debat „zijn dingen gezegd door raadsleden waar ze niet trots op waren”, zegt Tweede Kamerlid Don Ceder (ChristenUnie), die destijds ook bij de raadsvergadering zat. De botsing laat zien, zegt hij, dat Simons’ bijdrage aan de politiek „die ene zetel oversteeg”, zowel in Amsterdam als later in landelijke politiek. „Haar aanwezigheid maakte dat andere partijen zich scherper moesten verhouden tot thema’s waar ze tot dan toe weinig over zeiden.”

Opmerkelijk jong electoraat

Politieke tegenstanders vonden BIJ1 een one-issuepartij en verweten Simons identiteitspolitiek. Ze kreeg een stroom van (online) haat en bedreigingen over zich heen – iets waar ze geen geheim van maakte.

Toch bleek voor haar uiterst linkse ideeën een – opmerkelijk jong – electoraat te bestaan. In 2021 wist BIJ1, mede op de golf van het Black Lives Matter-protest, een Kamerzetel te bemachtigen. Een jaar later volgden meer raadszetels – in Amsterdam zelfs drie. „Simons heeft echt een voortrekkersrol gespeeld in Nederland”, zegt politicoloog Liza Mügge. „Ze is een ontzettend belangrijk rolmodel. Bijvoorbeeld voor vrouwen van kleur, ook als die niet aan haar partij verbonden zijn.”

„Een verzameling activisten leiden is iets anders dan politicus spelen”

Vaak gememoreerd is de rol van Simons bij de slavernij-excuses van het kabinet en koning Willem-Alexander. Met een gloedvol betoog over haar slaafgemaakte overgrootmoeder tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen van 2021 („we praten nog over haar”) gaf ze Mark Rutte een belangrijk duwtje in de richting van excuses, zo erkende de premier later.

Ook Caroline van der Plas (BBB) raakte door een persoonlijk gesprek met Simons overtuigd van de noodzaak van slavernij-excuses, zegt ze. „Ze vertelde me dat haar oma tegen haar had gezegd: Syl, het is niet dat het 150 jaar geleden is afgeschaft, het gaat erom dat het 350 jaar heeft geduurd. Dat was het moment dat ik van mening veranderde.”

In de aanloop naar de slavernij-excuses, zegt Kamerlid Don Ceder, bleek ook dat de activistische Simons wel degelijk begreep hoe je zaken achter de schermen voor elkaar krijgt. Een motie voor excuses had bij de Algemene Politieke Beschouwingen van 2021 geen meerderheid gehaald. Ceder: „In een goed gesprek heb ik toen tegen haar gezegd: laten we allemaal voorlopig even geen moties indienen, dat zou toch alleen maar voor de bühne zijn. Ze had toen kunnen zeggen: nee, ik wil hom of kuit van de Kamer. Maar ze zag ook dat het indalen van het besef belangrijker was dan nú scoren.”

Lelijke kanten van Nederland

Toch zal ‘verbindend’ niet het eerste woord zijn waarmee Simons geassocieerd wordt. Dat was ook niet haar ambitie. De lelijke kanten van de Nederlandse samenleving (racisme, xenofobie, homohaat) dienden bij naam te worden genoemd, vond ze. Met wie eromheen draaide, had ze weinig geduld.

Bij Ian van der Kooye zorgt Simons’ aanstaande vertrek voor „gemengde gevoelens”. Hij werkte als campagnestrateeg bij Denk en verliet de partij eind 2016 samen met Simons om Artikel 1 – de voorloper van BIJ1 – op te richten. Volgens Van der Kooye zal „haar expliciet anti-racistische geluid in de Tweede Kamer gemist worden”. Toch vindt hij dat Simons op een „te verwijtende manier” politiek bedreef. „Mensen die nog niet al te bedreven zijn in een onderwerp meteen voor racist uitmaken, dat werkt niet. Ik geloof niet dat 80 procent van Nederland racistisch is. Als je te beschuldigend bent, haken mensen af.”

Uiteindelijk zijn het Simons’ eigen idealen die het einde van haar politieke carrière hebben ingeluid. BIJ1 moest de eerste ‘intersectionele’ partij van Nederland worden, een beweging die álle vormen van achterstelling en discriminatie met elkaar verbond. De „partij van de radicale liefde” trok mensen van heel divers pluimage: anti-racisten, feministen, klimaatactivisten, strijders voor lhbtiq+-rechten. Maar die verschillende groepen kregen ruzie en begonnen elkaar te beschuldigen van alles wat ze in de buitenwereld juist wilden bestrijden: „toxisch gedrag”, „onveiligheid”, racisme. Intern werd Simons verweten dat ze onvoldoende ingreep in de vele conflicten.

Lees ook dit interview, dat de aanleiding was voor Simons’ vertrek: Bij1 verdwijnt uit Amsterdam, de twee raadsleden splitsen zich per direct af: ‘toxische, structureel onveilige sfeer’

„Een verzameling activisten leiden is iets anders dan politicus spelen”, zegt Ian van der Kooye. „Er zijn te veel mensen met eigen belangen bij BIJ1 gekomen. Iedereen vindt zíjn idealen belangrijker dan die van de ander, bepaalde groepen waren andere groepen aan het wegpesten. Sylvana heeft niet het leiderschap getoond om de mensen in haar partij bijeen te houden.”

Het vertrek van Simons is een dreun voor het experiment van ‘intersectionele’ politiek. De kans lijkt klein dat BIJ1 met een nieuwe lijsttrekker in november haar Kamerzetel weet te behouden. Maar Simons heeft toch een blijvende invloed gehad op het politieke debat, zeggen collega-politici. De gevestigde partijen, zeker die links van het midden, hebben de thema’s van BIJ1 – structurele ongelijkheid, institutioneel racisme, genderidentiteit – inmiddels zelf op de agenda staan.

Misschien, zegt politicoloog Mügge, staat er straks wel een nieuwe Sylvana Simons op. „Space invaders kampen met de meeste weerstand en moeten de meeste barrières doorbreken, maar ze effenen wel de weg voor anderen.”