N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Reportage
Stikstof Dwars door beschermde delen van de noordelijke Veluwe loopt een slingerweggetje. Dat is een stikstofpiekbelaster, blijkt uit berekeningen van natuurliefhebbers en omwonenden. Die willen dat er wat aan gedaan wordt aan de vijfduizend auto’s die er dagelijks overheen rijden.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/07/data103400111-b0e442.jpg)
Foto Bram Petraeus
De Gortelseweg kronkelt amper twee auto’s breed door de bossen van de noordelijke Veluwe, langs oude eiken- en beukenbomen, langs hulst en plukjes heide.
Haast on-Nederlandse natuur omringt de weg. Plekken die nog verder van de bewoonde wereld liggen, die donkerder of stiller zijn, zijn lastig te vinden. Even ten noorden van de Gortelseweg ligt Het Verscholen Dorp, een toevluchtsoord voor onderduikers op de vlucht voor de nazibezetters tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een paar kilometer zuidelijker begint Kroondomein Het Loo, privégronden van de koninklijke familie.
De rust staat onder druk, zeggen omwonenden. Het verkeer dat de Gortelseweg tegenwoordig verwerkt, is meer dan de natuur kan dragen. Via een stichting, Vierhouten Natuurbestemming, zetten omwonenden en natuurliefhebbers een adviesbureau aan het rekenen. De conclusie: de stikstofuitstoot van het verkeer op de weg is meer dan genoeg om in aanmerking te komen voor de „woest aantrekkelijke” uitkoopregeling van demissionair stikstofminister Christianne van der Wal (VVD).
Als de Gortelseweg een veehouder was geweest, had de overheid hem willen uitkopen. Omwonende Evert de Graaf, namens de stichting: „In Nunspeet zitten raadsleden met rode zakdoeken in de gemeenteraad om de boeren te steunen, maar deze weg houden ze in stand.” Zouden ze de Gortelseweg aanpakken, bedoelt De Graaf, dan zouden die boeren misschien kunnen blijven. „Stikstofbeleid moet meer zijn dan boerenbedrijven uitkopen of verplaatsen. Je moet ook in de kern van het natuurgebied zélf handelen.”
Eindeloze Veluwe
„Hoor je het verkeer toenemen?”, zegt Lennard Jasper, oud-boswachter. Het is rond vijven op een doordeweekse dag en het verkeer over de Gortelseweg zwelt hoorbaar aan. Jasper zit met De Graaf aan een groen uitgeslagen picknicktafel op een parkeerplaats bij het Vierhouterbos. Het tweetal praat al een uur over hun strijd tegen de weg. Jasper was vijftien jaar boswachter in het gebied en zet zich nu via stichting Behoud Veluwsch Landschap in voor het natuurgebied.
De Gortelseweg verbindt de dorpjes Vierhouten (gemeente Nunspeet, 700 inwoners) en Gortel (gemeente Epe, 70 inwoners) aan weerszijden van de Veluwe. De geasfalteerde weg is handig voor bewoners, de vele toeristen die ’s zomers op de Veluwe af komen of sluipverkeer dat in de richting van de Randstad moet.
Een auto zoeft over het nabije wildrooster en rijdt daarmee het Natura 2000-gebied in. „Dit is een van de kernen van de Veluwe, waar het bos het oudste is”, zegt Jasper. „Hier sta je midden in het grootste aaneengesloten bos van Nederland, de eindeloze Veluwe. Daar moet je zuinig op zijn. Zulk bos vind je buiten de Veluwe niet meer, dit is uniek vanwege zijn ouderdom, zijn cultuurhistorische geschiedenis, zijn biodiversiteit.”
Met de natuur wordt te weinig rekening gehouden, vinden Jasper en De Graaf. Met verkeersmetingen van de gemeenten, de provincie, eigen tellingen en data van navigatiebedrijven schetsen ze een beeld van een weg die steeds drukker wordt en inmiddels uit zijn jasje is gegroeid.
In de buurt van Vierhouten staan enkele huizen verscholen tussen de bomen langs de Gortelseweg. Containers voor restafval staan aan de straat en zijn bestickerd met verkeersborden die een snelheidslimiet van 30 kilometer per uur aangeven – op de weg mag 60 gereden worden. Wie de weg kent, kan harder, getuige de bumperklevers die de auto van de wat aarzelend rijdende verslaggever volgen. Tegenliggers passeren zonder een spiegel te verliezen kan alleen dankzij de verharde bermen.
De groei ging in sprongen, vertelt De Graaf, geboren in Nunspeet en al dertien jaar woonachtig aan de weg: verharding van de berm maakte de weg beter berijdbaar, daarna ontdekten forenzen de weg als ze om moeten rijden – navigatiesoftware berekent soms enkele minuten tijdsbesparing ten opzichte van de N-wegen die de Veluwe omlijsten. En dan is er het toerisme: op een voorjaarsdag telden de omwonenden alleen al 1.500 motoren. „Het was net de TT in Assen”, zegt De Graaf. „Het is een leuk weggetje om te nemen bij een rondje Veluwe: er zit een heuveltje in, een paar bochten. Soms zie je nog een beestje.”
Inmiddels verwerkt de weg tussen de drie- en vijfduizend auto’s per dag, blijkt uit cijfers van de stichting, zo’n anderhalf miljoen wagens per jaar. „Dat is meer dan menig provinciale weg”, zegt De Graaf. „En die hebben meters lege ruimte ernaast en maatregelen om aanrijdingen met wild te voorkomen. Dat is hier allemaal niet.” Onlangs werd nog een das doodgereden, zegt hij. Tientallen dieren gingen de das voor. Vooral wilde zwijnen, maar ook reeën, zocht Veilig Verkeer Nederland al eens uit in 2020.
Foto’s Bram Petraeus
Al snel piekbelaster
Een stikstofbron in dit deel van Nederland is al snel een piekbelaster. De Gortelseweg loopt dwars door het grootste beschermde én stikstofgevoelige natuurgebied heen. De uitstoot van het wegverkeer komt in de buurt van de weg neer, in gebied waar volgens het RIVM bijna overal al te veel stikstof neerkomt. In het natuurgebied is landbouw niet toegestaan, maar de Veluwe kent agrarische enclaves, zoals rond Vierhouten, die de Gortelseweg verbindt. Veel veehouders daar zijn piekbelaster.
In de landelijke stikstofbelasting is het aandeel van wegverkeer zo’n 7 procent, veel kleiner dan de belasting door de landbouw (44 procent), blijkt uit RIVM-onderzoek. Beide stoten stikstof uit, maar de bron is anders: de stikstof(oxiden) uit verbrandingsmotoren verspreidt zich over een veel groter gebied dan de stikstof uit mest (ammoniak), die dichterbij de bron neerkomt.
Maatregelen van de overheid om de uitstoot terug te dringen verschillen daarom. Generieke maatregelen als verplicht elektrisch rijden zijn voor het wegverkeer effectiever, terwijl uitkoop van grote agrarische piekbelasters lokaal erg veel effect kan hebben. Het is geen reden de Gortelseweg ongemoeid te laten, vindt De Graaf. „Met de gemiddelde levensduur van een auto wordt hier nog jarenlang onnodig stikstof uitgestoten.” Op sommige gebieden dicht bij de weg, blijkt uit berekeningen van de stichting, veroorzaakt de weg meer stikstofbelasting dan een grote veehouder even verderop.
Foto’s Bram Petraeus
De boterham van Vierhouten
Het lot van de Gortelseweg ligt gevoelig in Vierhouten, want het raakt aan de boterham van het dorp en eigenlijk die van de hele gemeente Nunspeet: toerisme.
In de buurt van de driesprong in Vierhouten, waar de weg de bossen in duikt, zitten vier hotels, een bungalowpark, een pannenkoekenhuis, een herberg, een tankstation en een snackbar. De Graaf overhandigt ter illustratie een printje van een recent AD-artikel: Vierhouten zwelt in de zomermaanden aan van 700 tot zo’n 13.000 inwoners, staat er.
In het dorp klinkt irritatie. Een horecaondernemer uit Vierhouten, die anoniem wil blijven, zegt niet bekend te zijn met de discussies rond de Gortelseweg – zelf gebruikt hij hem iedere dag. „Die huizen aan de weg worden allemaal verkocht in de winter, hè”, zegt hij. „Dan hoor je al die motoren natuurlijk niet.”
In het dorp zingen verhalen rond dat de weg helemaal moet verdwijnen, maar over sluiting van de Gortelseweg hebben Jasper en De Graaf het bewust niet. Anders hoeven ze hun gezicht nooit meer in Vierhouten te laten zien. Ze zetten nu in op „afwaardering” en proberen een gesprek te starten over de scenario’s. Een nachtelijke sluiting? Alleen bestemmingsverkeer? Een lagere maximumsnelheid? Ze zijn ook benieuwd of andere inwoners van Vierhouten wél positief tegenover volledige sluiting staan.
De discussie over de Gortelseweg gaat soepeler nu sluiting van de weg van tafel lijkt, zegt Pieter-Jan van Rossen, fractievoorzitter van Gemeentebelang Nunspeet. „We zijn blij dat de stichting niet meer voor sluiting pleit, want afwaardering is voor ons wél bespreekbaar. De weg is onderdeel van menig rondje Veluwe. En die passeren dan ook Vierhouten en stoppen misschien voor een hapje en een drankje.”
Uit onderzoek van de stichting blijkt dat veel van het weggebruik sluipverkeer is, forenzen op doorreis naar de Randstad of de andere kant op, naar Epe of Apeldoorn. „Dat moet je niet willen”, zegt Van Rossen. „Als er een oplossing is die zowel de natuur als de toeristische belangen recht doet, is dat iets waar we over kunnen praten.”
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/07/data103400138-a83a1f.jpg%7C//images.nrc.nl/nOqRw20Uz6hYtoVfBYqCUjXKMx0=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/07/data103400138-a83a1f.jpg%7C//images.nrc.nl/-fGbgtOjzo0ZpB-BzOfYsIUv7fY=/5760x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/07/data103400138-a83a1f.jpg)
De uitstoot van het wegverkeer op de Gortelseweg komt in de buurt van de weg neer, in gebied waar volgens het RIVM bijna overal al te veel stikstof neerkomt. Foto Bram Petraeus
Parkeerplaatsen
„Voor ons is het duidelijk: de weg moet aangepast worden”, zegt De Graaf. „De gemeente moet zich daar verantwoordelijk voor gaan voelen, maar die verantwoordelijkheid nemen, dat lijkt al een paar jaar moeilijk.”
De gemeente heeft vooralsnog „geen concrete plannen” voor de weg, zegt SGP-wethouder Jaap Groothuis. „In de prioritering van het werk is deze weg niet bovenaan gekomen.”
Aan de overzijde van de Veluwe, in Epe, klinkt een ander geluid. Wethouder Annemiek van Loon (D66) zegt dat ook inwoners van Gortel overlast ervaren. De Gortelseweg staat volgend jaar „op de rol”. De invulling van de plannen moet in samenspraak met de andere beheerder, de buurgemeente dus, en met Staatsbosbeheer en het Kroondomein. „Zo’n gesprek met Nunspeet heeft nog niet plaatsgevonden.”
Concreet kan de wethouder niet worden, maar wat Van Loon betreft, moeten automobilisten verleid worden uit de auto te stappen voor ze dieper de Veluwe in trekken. Recent sloot de gemeente al enkele onverharde wegen af. „Ik kan me voorstellen dat bereikbaarheid in Nunspeet gevoeliger ligt, maar de aantrekkingskracht van de Veluwe is de rust, niet het aantal parkeerplaatsen – nog los van wat belangrijk is voor natuurbehoud. Wij willen heel graag meer rust en stilte en de recreatieve druk op de Veluwe verminderen. De Gortelseweg is in dat speelveld een extra spannend kluifje omdat er zoveel partijen bij betrokken zijn.”
Kroondomein en Staatsbosbeheer reageren afhoudend op vragen van NRC. Ze zeggen dat de gemeenten over de weg gaan, dat rust de natuur in het gebied ten goede zal komen, maar dat zij niet blind zijn voor andere belangen.
Voor oud-boswachter Lennard Jasper staat de Gortelseweg symbool voor de problematische balans tussen natuur en de mens. „Deze problematiek gaat niet alleen over ammoniak of stikstof. Het gaat over verstedelijking, over duurzaam toerisme, over bijzondere dieren als de zwarte specht en de heikikker. Ik zag laatst een vliegend hert op de weg zitten. Als er niks gebeurt, blijven die doodgereden worden.”
„Vroeger was ik heel relaxed over het verkeer”, zegt De Graaf. „Maar het blijft toenemen en de toeristische horeca in Vierhouten blijkt een Rupsje Nooitgenoeg. Hoe eerlijk is het dat de terrassen groeien en groeien en de Gortelseweg daarom behouden moet blijven, terwijl de boeren in Elspeet of Uddel weg moeten?”
Jasper: „En hoeveel kosten twee verkeersborden eigenlijk?”
Infographic Roos Liefting.
