In het spoor van de weldoener met 800 miljoen

Martijn van der Vorm is de suikeroom van Rotterdam. Miljoenen euro’s deelt hij uit. Zijn laatste cadeau is een schenking van 38 miljoen euro aan het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam. Dat kon met dat geld een nieuw onderkomen kopen: rijksmonument Santos, een voormalig pakhuis voor Braziliaanse koffie aan de Rijnhaven.

Martijn van der Vorm (1958) doet iets terug voor Rotterdam. Zijn familie maakte er fortuin met de Holland-Amerika Lijn (HAL), begonnen als rederij, later investeringsmaatschappij. In drie generaties verdienden ze miljarden.

Een deel daarvan deelt hij nu uit via filantropische stichtingen. Stichting De Verre Bergen gaf bijvoorbeeld 15 miljoen euro aan bewoners die hun energierekening niet konden betalen en doneerde 27,6 miljoen euro voor de bouw van een depot voor Museum Boijmans Van Beuningen. Via stichting Droom en Daad ging de 38 miljoen euro naar het fotomuseum en Stichting Nieuw Thuis Rotterdam kocht voor 20 miljoen euro tweehonderd woningen voor Syrische statushouders.

De schaduwkant van het verhaal? De familie ontwijkt op grote schaal de belastingen in Nederland, onder meer met een brievenbusfirma met de naam De Zwarte Bergen Ltd en verstopt haar miljarden op de belastingparadijzen Bermuda en de Britse Maagdeneilanden.

Hoe stroomt dat geld vanuit De Zwarte Bergen naar De Verre Bergen, vroeg NRC aan Roelof Prins, directeur van Stichting De Verre Bergen. „O, daar moet ik u het antwoord op schuldig blijven. Dat weet ik ook niet.”

Burgemeester Ahmed Aboutaleb (PvdA) – verantwoordelijk voor integriteit – weet het ook niet. En het lijkt hem ook niet te interesseren. In juni vroeg de Volkskrant hem wat hij vond van de fiscale constructies van de familie. „Volstrekt irrelevant”, was zijn antwoord. Tegenover NRC laat hij nu weten dat hij bedoelde te zeggen dat hij „geen kennis” heeft van de constructies.

NRC deed onderzoek naar de belastingconstructies en ontdekte in Luxemburg een tot nu toe onbekende stichting van de familie, Mare Foundation. Het blijkt de schakel tussen de belastingontwijking en het filantropische werk.

In de statuten staat dat de foundation het welzijn „van de inwoners van de metropoolregio Rotterdam” wil bevorderen. Uit de jaarverslagen wordt – voor het eerst – de omvang van de geldstroom van de familie naar Rotterdam duidelijk: bijna 800 miljoen euro.

Hoe wenselijk is het dat een gemeente als Rotterdam medeafhankelijk wordt van filantropische giften die voortkomen uit een vermogen waarmee belasting stelselmatig en op grote schaal wordt ontweken?

Brievenbus in een grijze straat

Wie iemand van Mare Foundation wil spreken, kan beter niet naar Luxemburg gaan. De vestiging daar is niet meer dan een brievenbus in een kantoorpand in een grijze straat. De beslissingen worden genomen in zonnig Monaco, op het kantooradres van Martijn van der Vorm. Hij is de voorzitter van het bestuur van Mare Foundation. Van der Vorm was tot 2014 ook bestuursvoorzitter van HAL. Nu is hij president-commissaris bij de investeringsmaatschappij.

Afreizen naar Monaco heeft evenmin zin. Martijn van der Vorm geeft nooit interviews, zegt de telefoniste van HAL. Ook zijn neven Carel, Chris en Nickel, zijn broers Barend en Willie en zus Beatrijs mijden de publiciteit. Dit zevental zit op het familievermogen. Vier van hen wonen in Nederland, twee in Monaco, een in Groot-Brittannië.

Martijn van der Vorm is de pater familias. De mysterieuze miljardair gaat al zijn hele leven de publiciteit uit de weg. Op de weinige beschikbare foto’s van hem, is een onopvallende, wat spichtige man te zien. Hij is nooit getrouwd, voor zover bekend kinderloos en woont inmiddels dertig jaar in Monaco, het belastingparadijs aan de Middellandse Zee. Het plaatselijk tarief voor inkomstenbelasting, vermogensbelasting, winstbelasting en erfbelasting? 0 procent.

Bij Mare Foundation in Luxemburg hebben Martijn en neef Carel (1971) – eveneens commissaris bij HAL – het voor het zeggen. Maar de handtekening van Martijn, die zichzelf voor het leven als voorzitter van de foundation heeft benoemd, is toch net iets meer waard. Hij heeft een veto op benoeming of ontslag van de andere bestuursleden. Het derde bestuurslid is de voormalig huisnotaris van de familie, Frank Rosendaal (1952). Het trio zit ook in het bestuur van De Verre Bergen en in het bestuur van Droom en Daad.

Waarom doneert de familie haar geld niet rechtstreeks? Het antwoord kan weleens zijn dat honderden miljoenen overmaken vanuit een land met een discutabele fiscale reputatie in Nederland vragen oproept. Bermuda en de Britse Maagdeneilanden staan op de lijst van landen die Nederland heeft gebrandmerkt als landen met een te laag belastingtarief. Ze werken onvoldoende mee aan het tegengaan van belastingontwijking. Nederland treft tegenmaatregelen; zo is de Belastingdienst kritischer op transacties van en naar deze landen.

Met de Noorderzon naar Alaska

Belastingontwijking zit – bij wijze van spreken – in de genen van de familie. Een halve eeuw geleden, in 1977, verplaatste de vader van Martijn het HAL-hoofdkantoor van Rotterdam naar Curaçao. De aandelen stopte hij in een trust op Bermuda. Zo kon HAL op de Antillen gebruikmaken van de belastingverdragen vanuit Nederland én het vermogen afschermen van pottenkijkers en de Belastingdienst. Net als Monaco heft Bermuda weinig tot geen belasting.

Zoon Martijn tuigde de ontwijkingsroute in 2005 verder op met brievenbusfirma’s en trustkantoren op Bermuda en in Zwitserland. De familie ontvangt sindsdien de winstuitkeringen van het beursgenoteerde HAL via drie brievenbusfirma’s. Volgens de website van de Nederlandse beurswaakhond AFM zijn ze „nauw gelieerd” aan Martijn van der Vorm. Een van de firma’s heet De Zwarte Bergen Ltd.

De familie heeft 51,8 miljoen (57,4 procent) van de 90,3 miljoen uitstaande HAL-aandelen. Dat is al jaren goed voor winstuitkeringen van 100 tot 250 miljoen euro per jaar – zonder dat daarover in Nederland 25,8 procent winstbelasting wordt betaald.

De externe accountant die de geldstromen van het miljardenconcern in de gaten moet houden, zit ook op Bermuda. „Dat is toch een plek met andere rapportageverplichtingen dan hier te lande”, zegt Marcel Pheijffer, hoogleraar accountancy aan Nyenrode. „En dat voor een club met een eigen vermogen van 13 miljard euro en primair Nederlandse activiteiten. Maar ik moet erkennen: het is niet verboden. Hetgeen iets anders is dan het antwoord op de vraag: vinden we dit wenselijk?”

Belastingontduiking is verboden, belastingontwijking niet, legt Pheijffer aan de telefoon uit. „Maatschappelijk gezien is ook hier de vraag of het ontwijken wenselijk is. Juristen zullen zeggen: niets mis mee. De man in de straat zal zeggen: waarom betaal ik wel en zij geen belasting?”

Persoonlijk vindt Pheijffer dat je belasting zou moeten betalen waar je het geld hebt verdiend. Pheijffer: „HAL investeert primair in Nederlandse ondernemingen, of ondernemingen met activiteiten in Nederland, dus hoort het hier belasting te betalen. Maar dat is Utopia en zo werkt het nu eenmaal niet.”

Hoe het wel werkt bij de familie, wordt duidelijk uit de aankoop van een luxe jacht door Martijn van der Vorm. In 2017 nam hij voor zo’n 10 miljoen euro de onder Nederlandse vlag varende Lars over van Henry Holterman, schoonzoon van miljardair Dik Wessels (1946-2017). Holterman rekende voor de registratie en andere kosten van zijn boot elk jaar keurig af in Nederland. Van der Vorm niet.

Die liet de 36 meter lange ice class explorer – uitgerust voor het poolgebied – op papier kopen door een brievenbusfirma (Noorderzon Ltd) op Malta, waardoor hij geen 21 procent btw hoefde af te rekenen in Nederland. Op het schip, dat sindsdien Noorderzon heet, streek hij de Nederlandse driekleur en hees de vlag van de Britse Maagdeneilanden. De vlag waaronder een schip vaart is bepalend voor de wetten en regels waaraan voldaan moet worden. Bij de Britse Maagdeneilanden betekent dat minder belasting en een goedkopere bemanning. Inmiddels vaart hij onder de goedkope vlag van Jamaica. In juni vertrok Van der Vorm met de Noorderzon naar Alaska.

Zo ging het ook toen de miljardair zijn oog had laten vallen op een landgoed met zeezicht in Pavellone, even buiten Porto-Vecchio in het zuiden van Corsica. Van der Vorm richtte een Frans vastgoedbedrijf (Pavellone SCI) op dat het landgoed kocht. Daarmee viel de vermogensbelasting van de Franse fiscus voor (buitenlandse) tweedehuisbezitters in Frankrijk te ontwijken.

Martijn van der Vorm houdt van het opzetten van zulke constructies, ook al om zelf buiten beeld te blijven als uiteindelijke eigenaar. In Groot-Brittannië begon hij een investeringsmaatschappij (Southberg Holdings Ltd). De aandelen van het concern – met 6.800 hectare graan- en oliezaadvelden in Oekraïne, 1.000 hectare walnotenplantages in Argentinië en schapenfokkerijen in Colombia – bracht hij onder op de Britse Maagdeneilanden, in brievenbusfirma Over alle Bergen Ltd.

Gift fotomuseum uit Luxemburg

Zo kwam er ook een constructie in Luxemburg voor het uitdelen van donaties, via Mare Foundation. Tussen 2010 en 2023 kreeg de foundation in totaal 793 miljoen euro. De laatste jaren steevast 70 miljoen euro per jaar. Het komt van „een verbonden partij”, staat in de jaarstukken. Namen worden niet genoemd.

Inmiddels sluisde de foundation 684 miljoen euro door naar de Rotterdamse stichtingen. Uit de jaarstukken is af te leiden dat in 2014 een eerste grote donatie van 200 miljoen euro naar De Verre Bergen ging, in 2016 gevolgd door nog eens 50 miljoen euro. Droom en Daad kreeg in 2019 een bedrag van 125 miljoen euro. Hiermee werd de gift aan het fotomuseum gedaan, werd het onlangs onthulde beeld van een zwarte vrouw met joggingbroek en sneakers voor het Centraal Station betaald en wordt de historische Fenixloods II op Katendrecht verbouwd tot een museum over de landverhuizers. Vanaf de kade scheepten sinds eind negentiende eeuw ruim drie miljoen mensen in voor vertrek naar de Verenigde Staten of Canada.

Buiten de stichtingen om delen familieleden zelf ook in stilte geld van Mare Foundation uit. Stichting The Ocean Cleanup, die het plastic uit de oceanen wil halen, kreeg vier ton en kantoorruimte in een pand van De Verre Bergen. Chris van der Vorm, neef van Martijn, is bestuurslid van de stichting. NIVOZ, een instituut voor onderwijs en opvoeding, ontving vanuit Luxemburg 22 miljoen euro en een kantoorpand in Rotterdam. Nickel van der Vorm, ook een neef, is mede-oprichter van NIVOZ.

Zo ondersteunen en huisvesten familieleden en hun stichtingen tientallen initiatieven, projecten en bedrijfjes waar honderden mensen hun brood verdienen. Als de donaties in het huidig tempo doorgaan, passeert de filantropische geldstroom binnen enkele jaren de grens van 1 miljard euro. Daarmee speelt de familie een rol van betekenis in sectoren als armoedebestrijding, huisvesting, kunst en cultuur in de tweede stad van het land. Burgemeester en wethouders laten zich geregeld lovend uit over alle goedgeefsheid, en gemeente en familie werken bij de besteding van het geld samen.

Het Rotterdamse internetmagazine Vers Beton ontdekte drie jaar geleden dat de banden tussen gemeentebestuur en familie wel erg hecht zijn. Het meldde hoe Roelof Prins en Wim Pijbes – voormalig directeur van het Rijksmuseum in Amsterdam en nu directeur van Stichting Droom en Daad – elke maand exclusief aan tafel zaten met topambtenaren. In deze „stuurgroep filantropie” adviseerden ze burgemeester en wethouders over hun eigen plannen.

Als de donaties in het huidig tempo doorgaan, passeert de filantropische geldstroom binnen enkele jaren de grens van 1 miljard euro

Het leidde tot een voorkeursbehandeling van de stichtingen bij de verkoop van gemeentelijke panden, zoals de Fenixloods II. Andere geïnteresseerden konden vaak niet meedingen. Markant was ook de overstap van een directeur van Stadsontwikkeling naar De Verre Bergen.

Het zijn zulke berichten die gemeenteraadslid Ruud van der Velden (PvdD) argwanend maken. Hij hekelt al jaren, als een van de weinige raadsleden, de innige band tussen gemeentebestuur en familie: „Ze regelen het in een achterkamertje en daar ontvangen wij als raad geen verslagen van. Het is heel uitgekookt. Je ontwijkt de fiscus en dan profileer je je als weldoener waar de stad blij mee moet zijn. Zoals dat beeld voor het Centraal Station – daarvoor wordt de familie geroemd.”

Onderzoeken tegengehouden

Veel wordt onderhands geregeld. De gemeenteraad staat vaak aan de zijlijn en persoonlijke voorkeuren van familieleden en de directeuren van hun stichtingen geven de doorslag bij de keuze wie geld of onderdak krijgt.

Daar zit een pijnpunt, vindt hoogleraar Marcel Pheijffer. „Ze doen veel goeds en juridisch mag het allemaal. Maar de familie bepaalt wat er met het geld wordt gedaan en niet de beleidsmakers in het stadhuis. Dat schept een situatie met risico’s vanwege de afhankelijkheid die ontstaat en de mogelijke soepelere hantering van regels.”

Dat risico is reëel, laat onderzoek van NRC zien. De ambtelijke top van de gemeente heeft eind vorig jaar twee integriteitsonderzoeken naar de filantropische stichtingen tegengehouden. Bij vastgoedtransacties met De Verre Bergen en Droom en Daad wilden ambtenaren de stichtingen onder de loep nemen via een Bibob-onderzoek. Met de Wet bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur (Bibob) kan de gemeente gegevens opvragen bij politie, Openbaar Ministerie en Belastingdienst.

Zo’n Bibob-onderzoek was „wenselijk”, staat in een advies van de directie van de afdeling Veiligheid van de gemeente, toen Stadsontwikkeling een pand wilde verkopen aan Stichting Droom en Daad. De directie van Stadsontwikkeling hield het onderzoek tegen, bevestigt een woordvoerder van de gemeente. „Die bevoegdheid ligt bij de directie.”

Bij de verkoop van vijftien woningen en winkels aan De Verre Bergen, een deal van 2,7 miljoen euro, wilde een medewerker van Stadsontwikkeling een Bibob-onderzoek. De transactie voldeed aan de voorwaarden ervoor. Volgens de Bibob-regels is er „in ieder geval aanleiding” voor onderzoek bij „de verkoop van bedrijfsmatig onroerend goed” of „de verkoop van meerdere objecten”.

Het onderzoek ging niet door. „Stichting De Verre Bergen is een bekende partij van de gemeente en is recent nog gescreend”, was het argument in het directiebesluit van 16 november 2022. Na vragen van NRC geeft de gemeente nu toe dat er geen documenten van een eerdere screening te vinden zijn. Maar, zegt de woordvoerder, „binnen onze organisatie is er volop ruimte om adviezen en signalen af te geven bij het management.”

Toch werd het contract van de medewerker die om het onderzoek vroeg dit jaar niet verlengd, melden meerdere bronnen rond het stadhuis. „Onderzoek naar de familie Van der Vorm mag niet”, vertelt een van hen. „Directie en college willen de gulle gevers niet tegen de haren in strijken.”

Volgens de gemeente staat het vertrek van de medewerker los van het verzoek om een onderzoek te doen. „Dat verband is er niet”, aldus een woordvoerder.

Het is in Rotterdam ook beleid externe partijen, die samen met de gemeente investeringen doen, „ethisch” te toetsen op belastingontwijking. Leidraad is de eerdergenoemde Nederlandse lijst waarop Bermuda en de Britse Maagdeneilanden staan. Toch zijn de stichtingen van de familie nooit ethisch gescreend. „Ze leveren geen bijdrage aan gemeentelijke investeringsplannen. Dus geldt dat protocol niet”, volgens de gemeente.

Burgemeester Aboutaleb laat weten moeite te hebben met alle media-aandacht: „Enkel de schijn van belastingontwijking die nu rond deze twee stichtingen lijkt te ontstaan, is kwalijk voor de stad. Het doet geen recht aan het doel van deze initiatiefnemers en het goede voor de stad wat zij voor ogen hebben.”

Het evangelie van Wim Pijbes

De familie praat niet met de pers, maar Wim Pijbes wel. De directeur van Stichting Droom en Daad ontvangt, gekleed in een licht zomerkostuum, in een royaal herenhuis aan de Parkstraat. Om de hoek houdt De Verre Bergen kantoor, een paar deuren verder het Belasting & Douane Museum.

In de bestuurskamer met parket, hoog stucwerk en een acht meter lange plattegrond van de geliefde stad, legt Pijbes The Gospel of Wealth van Andrew Carnegie (1835-1919) op tafel. In het boek beschreef de Amerikaanse miljardair, financier van het Vredespaleis in Den Haag, begin vorige eeuw zijn gedachten over filantropie. Het is het evangelie volgens Pijbes, en het zwaard waarmee hij critici bestrijdt die kritiek hebben op de familie.

Pijbes, met een uitdagende blik: „Voor mij valt heel veel samen in de filosofie van Carnegie. Ik citeer dus vaak uit dit boek. Deze benadering van filantropie gaat echt veel verder dan – sorry to say – vragen als: waar komt het geld vandaan en is het wel democratisch gecontroleerd?”

Carnegie in één zin: The surplus wealth of the few will become, in the best sense the property of the many. Zo gaat ook een substantieel deel van de rijkdom van de familie Van der Vorm naar velen, wil Pijbes maar zeggen. „Ik vind dat echt voorbeeldig. Stel je voor dat iedere stad in Nederland zo’n familie had. Ik zou het ze gunnen.”

De familiegeschiedenis is verbonden met Rotterdam, legt hij uit. „Ze doen iets terug. Ik weet niet of dat het enige motief is, maar dat speelt wel een rol.”

Hij heeft het er nooit over met zijn bestuur. „Soms moet je er ook niet meer achter zoeken, want er is niks. Simple as that.”

Dan de kritiek dat de familie via achterkamertjes een dikke vinger in de pap zou hebben in de stad. Pijbes leest al die artikelen niet meer. „Er valt veel voor te zeggen om alles democratisch te besluiten, maar dan eindigt het toch vaak als een zesje.” Fijntjes wijst hij erop dat nog slechts 38,3 procent „van deze stadsbevolking” de moeite heeft genomen om naar de stembus te gaan voor de gemeenteraad. „Dus ik zou de dames en heren [de Rotterdamse raadsleden, red.] ook een beetje willen waarschuwen.”

Zonder zijn stichting stond dat beeld van die zwarte vrouw nu niet voor het Centraal Station. Daar zijn héél veel mensen blij mee, zegt hij. „Vergis je niet. Ik heb mensen van kleur – om dat woord maar te gebruiken – in mijn armen moeten troosten. Dus als er hier en daar wat kritiek komt, dan denk ik live with it.”

Kijk nou eens wat filantropie in dit land teweegbracht, zegt hij nog. Hij somt op. Vondelpark, Concertgebouw, de Kuip, de collecties van het Rijksmuseum, het Stedelijk Museum, Boijmans. „De overheid kan veel – dat is ook nodig – maar om te excelleren heb je toch van die individuen nodig die eruit springen.”

Pijbes ziet in het geheel geen ethisch dilemma tussen de goedgeefsheid van de familie Van der Vorm en haar belastingontwijking. Pijbes: „Als je een fles drank in de taxfreeshop op Schiphol koopt, ontwijk je ook belasting. Als je in België gaat tanken precies hetzelfde.” Hij vindt het „een heel enge, benauwende discussie”.

Pijbes: „Ik kijk naar de upside. Hoe minder belasting de familie betaalt, hoe meer voor mijn stichting overblijft. Hahahaha! Ik ben een vrolijk mens!”