Vertrek Rutte stort Den Haag in onzekerheid: een nieuw politiek tijdperk is aanstaande

Het Binnenhof zonder Mark Rutte, het is nauwelijks voor te stellen. Dertien jaar lang overleefde Rutte als VVD-premier crisis na crisis, als de ultieme politieke overlevingskunstenaar die niet van opstappen wilde weten. Tot maandagochtend. Drie dagen na de val van zijn vierde kabinet op vrijdag maakte Rutte in de Tweede Kamer bekend dat hij niet opnieuw VVD-lijsttrekker wordt. Rutte blijft aan als demissionair premier, maar verlaat daarna de politiek. En hoewel Rutte’s vertrek niet ondenkbaar was, ging er toch een lichte schokgolf door de plenaire zaal. Rutte zelf zei dat hij zijn besluit „met gemengde gevoelens, en niet zonder emotie” had genomen.

Er is de afgelopen dagen gespeculeerd over wat mij zou motiveren. Het enige antwoord is: Nederland

Naar de beweegredenen voor Rutte’s vertrek blijft het gissen. De afgelopen dagen verweten de oppositiepartijen én Rutte’s coalitiepartners CDA, D66 en de ChristenUnie de premier „roekeloos” te hebben gehandeld door zijn vierde kabinet over het asielbeleid ten val te brengen. Rutte en de VVD hadden uit electorale motieven aangekoerst op nieuwe verkiezingen, was het verwijt. Rutte nam daar maandag in de Kamer direct afstand van. „Er is de afgelopen dagen gespeculeerd over wat mij zou motiveren. Het enige antwoord is: Nederland”, zei Rutte. „Mijn positie daaraan is volstrekt ondergeschikt.” Rutte zei dat hij zondagochtend zelf had besloten om te stoppen. „Ik doe dit nu zeventien jaar, mijn partij voorgaan. Ik hou zielsveel van de club en voel me gesteund. Maar het voelt nu goed om het stokje door te geven.”

Lees ook: Wat betekent de val van Rutte IV voor het beleid?

Oude bestuurscultuur

Rutte moet hebben aangevoeld dat het moeilijk zou worden om nóg een verkiezing te winnen. In zijn eerste jaren als premier wist hij samen te werken met partijen van links tot uiterst rechts. Rutte’s eerste kabinet kreeg gedoogsteun van de PVV, zijn tweede kabinet met de PvdA was juist een verbond met links, zijn laatste twee kabinetten verenigde twee liberale en twee christelijke partijen door het midden. Maar de laatste jaren werd Rutte synoniem met de oude bestuurscultuur: zijn imago veranderde van probleemoplosser in sta-in-de weg voor broodnodige verandering.

Steeds meer partijen wilden juist van hem af. BBB-leider Caroline van der Plas sloot regeren met Rutte uit, PvdA-leider Attje Kuiken zei deze zondag nog dat PvdA en GroenLinks na de nieuwe verkiezingen niet meer met Rutte wilden samenwerken. Rutte zag zijn vanzelfsprekende macht langzaam uit zijn handen glippen.

Rutte zal hopen dat door zijn vertrek op de lange termijn positiever naar zijn erfenis zal worden gekeken. Persoonlijk is hij trots op hoe zijn tweede kabinet-Rutte Nederland door de financiële crisis loodste, met een groot pakket aan bezuinigingen en hervormingen. En hoewel Nederland daardoor financieel inderdaad stabiel bleef, werkten de gevolgen van die bezuinigingen nog jaren door. Het decentraliseren van delen van de langdurige zorg en jeugdzorg naar de gemeenten leverde grote problemen op, bezuinigingen op justitie en defensie werden achteraf als onverstandig gezien.

De enige positieve constante in al die jaren was Rutte’s internationale rol. Binnen de Europese Unie kreeg hij als ervaren regeringsleider een cruciale, gezaghebbende positie. Voor zijn optredens tijdens crises als het neerhalen van MH17 in 2014 en de oorlog in Oekraïne kreeg hij in binnen- én buitenland lof. In het begin van de coronacrisis opereerde Rutte ook in Nederland met gezag, met toespraken vanuit het Torentje, maar het kabinet verloor al snel de grip op de pandemie. Op veel belangrijke dossiers kreeg Rutte de laatste jaren grote problemen niet meer opgelost, van het stikstofvraagstuk tot de vastlopende asielketen. De grootste smet op Rutte’s imago werden het Toeslagenaffaire en de aardbevingsschade in Groningen, twee schandalen die onder zijn leiding ontstonden en die hij nooit meer naar tevredenheid wist op te lossen.

Opnieuw relevant: Al in de brugklas volgde Mark Rutte de politiek. Dáár wilde hij aan meedoen

Opvolging probleem voor VVD

De aankondiging van Rutte’s vertrek zet de Haagse politiek volledig op zijn kop. Zo laat Rutte zijn eigen VVD in grote onzekerheid achter. De partij zal op korte termijn een nieuwe lijsttrekker moeten kiezen, maar een gedoodverfde favoriet voor Rutte’s vacature is er niet. Voormalig zorgminister Edith Schippers is net geïnstalleerd in de Eerste Kamer, en maakte tijdens de campagne voor de Provinciale Statenverkiezingen geen sterke indruk.

Wie durft Rutte op te volgen als VVD-lijsttrekker? Het is haast een politieke wetmatigheid dat een partij na het stoppen van diens premier fors verliest

Van de VVD-bewindslieden in het kabinet wordt justitieminister Dilan Yesilgöz vaak genoemd. Ze heeft een rechts imago van crimefighter en zou bij een kandidatuur de eerste vrouwelijke premier van Nederland kunnen worden. Nu instappen is voor elke VVD’er ook risicovol: het is bijna een politieke wetmatigheid dat een partij na het stoppen van een premier bij de eerstvolgende verkiezingen fors verliest.

De gevolgen voor het politieke landschap zijn ongewis. Met het vertrek van Rutte lijkt de BoerBurgerBeweging grote kans op het premierschap te maken: de partij scoorde in maart al ongekend goed bij de provinciale verkiezingen en zal hopen te profiteren van rechtse kiezers die ontevreden zijn over de VVD. Het CDA moet ook snel op zoek naar een nieuwe leider: een paar uur voor Rutte’s aankondiging maakte Wopke Hoekstra in De Telegraaf bekend dat hij niet opnieuw lijsttrekker wil zijn. Bij D66 moet Sigrid Kaag zich beraden of zij ook stopt, of nog een gooi naar het premierschap wil doen. Op links zullen PvdA en GroenLinks zich ook in die strijd willen mengen. De partijen kondigden zondag aan met een gezamenlijke lijst aan de verkiezingen mee te willen doen, maar wie die lijst moet trekken is nog totaal onduidelijk.

Opgeheven hoofd

Rutte blijft ondanks zijn aankondiging wel aan als demissionair premier, tot er na de verkiezingen in november een nieuw kabinet is gevormd. Die ruimte kreeg hij maandag ook van de Tweede Kamer: een motie van wantrouwen van de oppositie om hem per direct weg te sturen ging door zijn aangekondigde vertrek van tafel. Rutte lijkt te hopen op een aftocht met opgeheven hoofd, en wil met zijn demissionaire kabinet blijven samenwerken met de Tweede Kamer. PvdA-leider Kuiken bood die mogelijkheid. „Dit besluit schept ruimte om de komende weken en maanden samen te doen wat nodig is.”

In de Kamer klonk maandag lof en respect voor Rutte’s besluit. Zelfs PVV-leider Geert Wilders, politiek al jaren een aartsrivaal van Rutte, prees de demissionaire premier voor „zijn tomeloze inzet voor Nederland”. Andere fractievoorzitters vielen hem bij en bijna de hele Kamer roffelde voor Rutte op de bankjes. Het roffelen zal bij Kamerleden gepaard zijn gegaan met gevoelens van waardering, opluchting en verwarring. Rutte laat Den Haag en Nederland in grote onzekerheid achter, maar na maandag is een ding duidelijk: een nieuw politiek tijdperk is aanstaande.

Lees ook: Waarom zijn de verkiezingen pas in november?