Opinie | De Russische elites willen macht, geen revolutie

24 juni 2023 zal de Russische beleidsmakers nog lang bijblijven, omdat het de koers van het land ingrijpend veranderde. Op zoek naar parallellen zou ik zeggen dat dit mij doet denken aan 19 augustus 1991, een dag dat de toenmalige Sovjet-Unie ook werd platgelegd door een staatsgreep, die bijdroeg aan haar snelle ondergang.

Natuurlijk lijkt Vladimir Poetin in het geheel niet op Michail Gorbatsjov, maar beide mannen maakten wel bijna dezelfde fouten. Ze waren enerzijds geobsedeerd door de strijd met tegenstanders die ze hadden geërfd uit het verleden – de communisten uit de Brezjnev-tijd en de liberalen uit de dagen van Jeltsin – en besteedden intussen veel minder aandacht aan de krachten die ze zelf opriepen – de nieuwe democratische oppositie in de jaren negentig en de paramilitaire groeperingen sinds 2020.

Anderzijds kozen ze allebei per ongeluk luitenants die hun opperbevelhebber vijandig gezind leken of in elk geval niet bereid waren hen op de juiste en gepaste manier bij te staan. Beide presidenten werden uit de crises gered (althans formeel) door mannen aan wie ze een hekel hadden en leken enorm verzwakt door onrust die op zichzelf weinig verlies aan mensenlevens en vrij beperkte materiële schade veroorzaakte.

Heiligheid verloren

Dit betekent natuurlijk niet dat Rusland snel uiteen zal vallen en dat president Poetin op weg is naar de uitgang, zoals het ging met de Sovjet-Unie en haar enige president. De trajecten van beide landen in de jaren ervoor zijn te verschillend om tot een vergelijkbare uitkomst te leiden. Maar president Poetin heeft wel zijn heiligheid verloren nu hij in zijn eigen land is opgejaagd door zijn gewezen kok, die hij tot een krijgsheer heeft helpen uitgroeien en wiens naam hij in zijn toespraak tot het volk niet eens kon uitspreken. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken zei laatst dat „we meer scheuren in de Russische façade hebben zien ontstaan” en de grote vraag is of deze misschien wel doorlopen tot de ‘kelder’ van het huidige Russische politieke systeem.

Ik zou zeggen dat een dergelijk scenario niet al te waarschijnlijk lijkt. Natuurlijk komt president Poetin de komende maanden voor moeilijke keuzes te staan. Hij wordt nu omringd door sterke mannen die hij na wat er afgelopen weekend is gebeurd niet meer volledig kan vertrouwen. Minister van Defensie Sergej Sjojgoe die naliet troepen in te zetten om de opstandelingen tegen te houden, FSB-hoofd Alexander Bortnikov die ook bijna de hele dag onzichtbaar was, minister van Binnenlandse Zaken Vladimir Kolokoltsev – al deze functionarissen met inmiddels tien à vijftien dienstjaren op hun huidige post, hielden de president voor dat zij de man waren die zijn veiligheid zou waarborgen (het schijnt trouwens dat Viktor Zolotov, de commandant van de Nationale Garde (Rosgvardia), zich meer roerde en zijn troepen al met tanks en pantservoertuigen heeft versterkt).

De oorlog tegen Oekraïne kan beter door Poetin worden verloren en niet door iemand anders die Rusland na hem wil regeren

Op een bepaald moment zal Poetin zijn team moeten wijzigen – maar dat zal tot meer spanningen leiden onder de Russische elite, die nu ook al niet al te loyaal aan de president lijkt te zijn.

De situatie lijkt nog moeilijker door twee obstakels. Ten eerste doordat de Wagner-groep niet is opgeheven en Prigozjin, de leider van de staatsgreep, vrij als een vogel in Wit-Rusland is neergestreken. Grote winnaar is de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko, die bij het akkoord tussen de Wagner-groep en het Kremlin bemiddeld schijnt te hebben, want hij krijgt misschien in zijn leger wel de meest ervaren Russische strijders erbij. Poetin zal mogelijk een paar Wagner-officieren arresteren, zoals hij ook al in Syrië heeft gedaan, maar de commandant zal hij denkelijk niet kunnen doden.

Lees ook de column van Luuk van Middelaar: Poetins macht is voorlopig nog intact

Ten tweede zijn er de naderende presidentsverkiezingen die voor 17 maart 2024 op het programma staan. Voor de staatsgreep leed het weinig twijfel dat president Poetin zou opgaan voor zijn vijfde termijn, mogelijk gemaakt door de nieuwe versie van de grondwet die in 2020 werd aangenomen, maar inmiddels uiten sommige analisten hun zorgen over dit eenvoudigste scenario.

Volgens mij zit de scheur die Blinken terecht vaststelde nog niet te diep. Voor Poetin is er geen weg terug: als hij zijn presidentschap verliest, belandt hij binnen de kortste keren in Den Haag, net als indertijd Slobodan Milosevic, door zijn oud-collega’s daarheen gestuurd met zeer vergelijkbare gevolgen (beiden behoren tot de zeldzame mannen tegen wie een arrestatiebevel werd uitgevaardigd terwíjl ze nog de wettige heerser van hun land waren).

Boosaardigste oorlog

De Russische elite is met het oog op de westerse sancties en haar aandeel in de boosaardigste oorlog die haar land ooit heeft gevoerd, misschien wel zo voorzichtig om de aloude leider af te zetten en hem de schuld te laten krijgen van alles wat er de afgelopen anderhalf jaar is gebeurd. De oorlog tegen Oekraïne kan beter door Poetin worden verloren en niet door iemand anders die Rusland na hem wil regeren, dat begrijpt iedereen in of om het Kremlin, dus is de president nog steeds van nut – maar veeleer als instrument in politieke eenzaamheid en niet meer als Opperwezen. Hij is nu nog nuttig, maar niet meer voor altijd.

Lees ook dit opiniestuk uit 2014: Zie Milosevic: zo zal Poetin ten val komen

Poetin is op weg naar de uitgang, maar dan wel zo dat het nog even kan duren. Het systeem dat hij heeft geschapen is zwak en was door een stel huurlingen op de proef te stellen. Zijn volk is niet bereid om voor hem op te komen zoals de Sovjet-bevolking zich tegen de staatsgreep verzette in 1991. Misschien zou een aantal Russen hun president wel willen verdedigen, maar niemand was bereid hen op te roepen om de straat op te gaan. Niemand deed zo’n oproep, niet Sergej Sobjanin, de burgemeester van Moskou die drie dagen voor het begin van de opstand nog de hoogste Russische onderscheiding van de president ontving, niet Alexej Djoemin, Poetins gewezen lijfwacht en nu gouverneur van de oblast Toela, waar de Wagner-groep bij zijn opmars naar Moskou doorheen trok. De Russische elite kijkt vooruit naar de toekomst van het land na Poetin, terwijl het volk genoeg heeft van het soort ‘stabiliteit’ waar geen wet is, maar alleen bestuurlijke willekeur. Het tijdperk-Poetin loopt ten einde, maar is nog niet helemaal voorbij.

Rusland heeft behoefte aan verandering – en daarin zal spoedig worden voorzien door de Russische elite die het systeem wil corrigeren, en niet door de Russische emigrantenoppositie die het wenst te ontmantelen. De couppoging heeft perfect aangetoond dat de verandering niet vóórt zal komen uit een Russische terugkeer naar democratie, maar er veeleer aan vooráf zal gaan – omdat macht en geweld in Rusland nog altijd veel meer betekenen dan wetten en verkiezingen.