Helft ambtenaren ‘steeds meer gekweld’ door de wensen van hun politieke leiding

Bijna de helft van de ambtenaren, 47 procent, heeft het afgelopen jaar te maken gehad met morele twijfels. Zij vinden bijvoorbeeld dat de burger niet geholpen is bij beleid dat zij moeten uitvoeren, dat beleid ethisch of wettelijk niet deugt, of ze vinden dat beleidskeuzes niet overeenkomen met hun politieke overtuiging.

Dat blijkt uit een onderzoek van I&O Research onder 2.275 ambtenaren bij het Rijk, gemeenten, provincies, waterschappen en uitvoeringsorganisaties als de Belastingdienst, dat woensdag wordt gepubliceerd. Volgens het onderzoek zegt 18 procent van alle ambtenaren dat beleid niet (altijd) volgens zijn of haar opvattingen wordt gemaakt. Bijna een derde van de ambtenaren ervaart ‘politieke druk’ in het werk, en ruim een kwart heeft situaties meegemaakt waarbij de publieke zaak niet gediend was.

„Topambtenaren worden steeds meer gekweld door de wensen van de politieke leiding. Dat wisten we al. Maar uit dit onderzoek blijkt dat lagere ambtenaren die ontwikkeling ook merken”, zegt onderzoeker Peter Kanne van I&O Research.

Zorgen die onder lagere ambtenaren leven, komen ook veel voor aan de top. De hoogste ambtenaren van alle twaalf ministeries constateerden vorig jaar „een toegenomen spanning” in de samenwerking tussen de ambtenarij en de politieke leiding van het land. In november vorig jaar beklaagden vijftig topambtenaren zich in een brief aan onder meer premier Mark Rutte (VVD) en minister Hanke Bruins Slot (Binnenlandse Zaken, CDA) over die spanning tussen politiek en ambtenarij. Ze schreven: „Ambtenaren moeten hun werk kunnen doen zonder het risico te lopen in het politieke debat te worden getrokken.”

Ik ervaar het steeds meer als probleem dat er binnen de overheid allerlei machtsspelletjes gespeeld worden

Anonieme ambtenaar

Het onderzoek van I&O Research laat een doorsijpeleffect zien naar de lagere regionen van de ambtenarij. Het rapport citeert (anonieme) ambtenaren die hebben meegewerkt. Politieke bemoeienis lijkt voor veel ondervraagden een probleem. Zo zegt een ambtenaar: „Ik ervaar het steeds meer als probleem dat er binnen de overheid allerlei machtsspelletjes gespeeld worden en dat de burger daar geen bal mee opschiet.” Een ander zegt: „Het streven van de overheid lijkt steeds meer gericht op ‘het uit de wind houden van bewindspersonen/het kabinet’, dan op het oplossen van de grote maatschappelijke opgaven.”

Soms hebben ambtenaren juist zélf uitgesproken politieke opvattingen, die ze niet kunnen rijmen met het beleid dat ze moeten uitvoeren. Een ambtenaar zegt: „De opvang van asielzoekers en Oekraïners, het uitvoeren van het klimaatbeleid. Verschrikkelijk, maar ik moet eraan meewerken.”

Toch, zegt onderzoeker Peter Kanne, klopt het beeld dat ambtenaren inhoudelijk moeite hebben met beleidskeuzes maar ten dele. „Veel vaker gaat het om beleid dat ze wíllen uitvoeren, maar waarbij ze tegen interne morele obstakels aanlopen. Is dit wel volgens de wet? Gebeurt het wel rechtvaardig?”

Onrechtvaardig beleid

Per overheidsorgaan zijn grote verschillen te zien. Zo heeft 70 procent van de ondervraagde medewerkers van uitvoeringsorganisaties (Belastingdienst, het UWV of het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen) te maken met ‘onrechtvaardig beleid’, bijvoorbeeld als ze zien dat burgers tussen wal en schip raken of als er sprake is van discriminatie achter beleid. De grootste zorg van rijksambtenaren op ministeries is dat er onder politieke druk keuzes worden gemaakt die niet in het belang zijn van de publieke zaak.

Enkele incidenten hebben voor onrust gezorgd onder ambtenaren. In de kwestie rondom oud-Kamervoorzitter Khadija Arib stapte de ambtelijke top van de Tweede Kamer op, omdat die zich niet gesteund voelde door de politieke leiding. In augustus vorig jaar vertrok de secretaris-generaal van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat na botsingen met de politiek verantwoordelijke minister, Micky Adriaansens (VVD).

De meeste morele dilemma’s komen overigens voor bij personeel in de zorg (55 procent) en bij de politie (53 procent). Ambtenaren in de zorg vinden dat burgers tekort wordt gedaan, terwijl bij de politie vooral leeft dat beleidskeuzes niet in het belang van burgers zouden zijn.

Lees ook dit artikel: Hoge ambtenaren bezorgd over samenwerking met politiek, topoverleg bij Rutte