Het eerste Nederlandse tuindorp was een tehuis voor arbeiders

Posted on by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Agnetapark Het eerste tuindorp in Nederland, in Delft, moest een arbeidersparadijs worden. Maar niet alle arbeiders van de Gist- en Spiritusfabriek voelden zich er thuis.

Foto Herman Bunzing

Nog altijd oogt het oudste deel van het Agnetapark in Delft als een idylle. Het hart van het tuindorp uit 1885 is een pittoresk parkje, met een langgerekte, slangvormige vijver, die wordt omzoomd door volgroeide rode beuken, eiken, wilgen en andere bomen. Aan de randen van het park lopen de straatjes met schattige bakstenen huizen die oorspronkelijk waren bedoeld voor de arbeiders van de Gist- en Spiritusfabriek aan de overzijde van de spoorlijn naar Den Haag. Daar staan nu, als industriële tegenpool van het overdadig groene parkje, de grote, hoekige fabrieken van het chemiebedrijf DSM-Firmenich waar nog altijd gist wordt gemaakt.

Het Agnetapark is niet alleen het eerste tuindorp in Nederland, maar ook de eerste gated community, zo valt te lezen in Agnetapark. Een biografie (2022). In 1902 werd het toegangshek van het tuindorp gesloten wegens ‘vernielingen en onzedelijk gestoei van kwajongens’, schrijft Agnetaparkkenner Van der Mast. Alleen bewoners kregen nog toegang, maar ook zij mochten er niet meer onzedelijk voetballen. Anno 2023 is het woonpark versmolten met de omliggende buurten en heeft het niet echt een ingang meer. Het doelloze toegangshek is elders in het tuindorp neergezet.

Agnetapark is het geesteskind van de verlichte ondernemer Jacques van Marken (1845-1906), die in 1869 een gistfabriek ten noorden van het oude Delft was begonnen. Veel van de gistarbeiders woonden in de sloppen en stegen van Delft in vochtige, donkere eenkamerwoningen, ontdekte hij op de huisbezoeken die hij en zijn vrouw Agneta Matthes (1847-1909) aflegden. Aangezien de Grondwet toen nog niet het huidige artikel 22 kende dat bepaalt dat de overheid moet zorgen voor goede huisvesting, besloot hij daar zelf voor te zorgen.

Foto Herman Bunzing

Van Marken kocht een lap grond even buiten het oude Delft en liet daarop een buitengewoon ambitieus tuindorp bouwen. In Agnetapark zouden zijn werknemers niet alleen een betaalbare, goede woning krijgen maar een ‘te-huis’ dat zou bijdragen tot hun ‘levensgeluk’, liet hij weten in de Fabrieksbode .

Het alziende oog

Voor het ontwerp van het Agnetapark zette Van Marken grote namen aan het werk. De bekende landschapsarchitect Louis Paul Zocher (1820-1915) ontwierp het woonpark in Engelse landschapsstijl, de Duitse architect Eugen Gugel (1832-1905) liet hij, naast rijtjeshuizen, een voor Nederland nieuw type huizen tekenen: een vier-onder-één-kapper die oogt als een kleine villa. De eenvoudige, bakstenen arbeidersvilla’s met zwarte pannen daken werden midden op de kavels gezet, zodat alle piepkleine woningen (een kamer en een keukentje beneden en twee slaapkamertjes boven) een eigen tuintje hadden.

Om het ‘te-huis’-gevoel in het Agnetapark te bevorderen, zette Van Marken zijn tuindorp op als een coöperatie, met de huurders als leden. Ook kreeg Agnetapark een winkel, een ‘Gemeenschapshuis’ en een coöperatieve drukkerij. Aan de rand van het park kwam ‘de Tent’, een gebouw voor bijeenkomsten waarin zich nu twee restaurants bevinden. Om onder hun arbeiders te wonen, lieten de Van Markens Gugel ten slotte midden in het park, op de plek waar nu hun bustes staan, een villa bouwen met de naam Rust Roest.


Vooral dit laatste was de reden dat lang niet alle arbeiders van de gistfabriek in het idyllische Agnetapark wilden wonen. De permanente aanwezigheid van de fabrieksdirecteur en zijn vrouw in het arbeidersparadijs gaven hun het gevoel dat ze nooit aan het alziende oog van hun baas konden ontsnappen. Hierdoor was hun woning niet zozeer een thuis waar ze van hun privacy konden genieten als wel een tehuis waar ze, na gedane arbeid in de fabriek, opnieuw onder toezicht stonden.

Door het gebrek aan animo om op het Agnetapark te wonen, kreeg het aan het einde van de 19de eeuw te kampen met leegstand. In 1901 stonden zelfs 11 van de 78 woningen leeg. Daar kwam bij dat sommige parkbewoners hun woningen in korte tijd uitwoonden om vervolgens naar een andere woning in het park te verhuizen, die ze opnieuw ruïneerden. Pas nadat Van Marken zich wegens gezondheidsproblemen minder bemoeide met het Agnetapark en het bestuur van de woningcoöperatie had overgedragen aan zijn zoon Jaap, werden de problemen opgelost. Vanaf 1902, toen het Agnetapark tijdelijk een gated community werd, kende het tuindorp geen leegstand meer.

In de late jaren 20 kwamen er 140 woningen bij, grotendeels rijtjeshuizen. Agnetapark II is met zijn immense, zakelijk rechthoekige vijver minder idyllisch dan het oude deel, maar doet toch niet onder voor het oorspronkelijke arbeidersparadijs. De door Jan Gratama (1877-1947) ontworpen huizen zijn niet alleen ruimer dan het oudste deel, maar ook, dankzij de Amsterdamse-Schooldetails en groen-gele erkers en deuren, veel mooier. In de jaren 60 kreeg het Agnetapark een tweede uitbreiding in de vorm van dertien-in-een-dozijn wederopbouwflats, met in totaal 241 woningen.

XL-woningen

In de jaren na 2015 kreeg het Agnetapark zijn laatste – en merkwaardigste – uitbreiding die tekenend is voor de woningbouw in het neoliberale tijdperk. Toen verschenen in de Laan van Altena, naast de prachtige rijtjeshuizen van Gratama, twaalf zogenaamde XL-woningen. De gevels van deze onvervalste retrohuizen zijn vergrote kopieën van die van de oude buren.

Agnetapark is dan ook al lang niet meer een arbeidersparadijs. Bijna twintig jaar geleden, toen de afbraak van de sociale woningbouw in Nederland in volle gang was, verkocht het pensioenfonds van Gist-Brocades Agnetapark aan MHM Onroerend Goed BV. Er zou niets veranderen, beloofde het vastgoedbedrijf. Maar al gauw bood MHM de huurders hun sociale huurwoningen te koop aan voor prijzen die de meesten van hen niet konden betalen. Vervolgens verkocht het elk vrijkomend huurhuis en kwam, als in zoveel arbeiderswijken in Nederland, de gentrificatie van Agnetapark op gang. Een bijna honderd jaar oud arbeidershuis kost er nu ongeveer een half miljoen euro.

Related Posts

Misschien wel de belangrijkste rit in mijn autoleven, in een autonoom rijdende VW door Hamburg

Best een ding, de eerste testauto die ik niet zelf bestuur. Maar de demonstratierit door een matineus Hamburg vol stoplichten, overstekend volk en slingerende fietsers verloopt vlekkeloos. De mijnheer die voor de veiligheid achter het stuur zit om in noodgevallen in te kunnen grijpen hoeft geen vinger te verroeren, knapknapknap. De soms wat bruuske rem- en stuuringrepen van de auto had je zelf niet beter uitgevoerd. De stad is de stad, één pot paniekvoetbal.

Wie had dat gedacht, een autonoom rijdende VW? Liep Europa niet ver achter in de ontwikkeling van zelfrijdende auto’s? VW nam de vlucht naar voren met het Israëlische Mobileye, ontwikkelaar van zelfrijtech. Een bestaand elektrisch VW-busje werd door VW’s techdochter MOIA – een veredeld deelautobedrijf – met dertien camera’s, negen lidar- en vijf radarsensoren omgebouwd tot autonome taxi. Die heet dan ID Buzz AD, van Autonomous Driving. Voor niet-intimi: Lidar is een soort laserradar die extreem nauwkeurig de omgeving scant, onmisbaar bestanddeel van de zelfrijdende auto.

Mooi. Maar de cliffhanger van de ervaring is toch hoe je blind vertrouwt op experimentele hightech die je zonder menselijke interventie door een wereldstad gaat sleuren. Ik snap het wel. De in zijn online spinnenweb gevangen burger snakt naar avontuur, naar het ondenkbare. Dat is, gok ik, de geheime drang achter de innovatiekoorts, die jacht op de graal. De hoop op een wonder, al sleurt het je nog dieper de Matrix in, al wordt het je dood. Reken maar dat straks iedereen met Musk naar Mars wil. Tredmolen uit, het duister in – maar even vrij. De flirt met grensverleggende techniek is utopisch en suïcidaal, dossier voor denkers. Die zijn helaas net zo op drift als wij. Controle heeft niemand. Daar gaat dit echt over. Dat we tech alle wegen kunnen laten vinden, behalve de weg die we kwijt zijn.

Wat een tijd. Tien jaar begonnen Tesla en andere ambitieuze fabrikanten zelfstandig rijdende auto’s aan te kondigen. Alleen kwamen ze niet. Musk beloofde gouden bergen tot geen mens hem meer geloofde. Aan zijn verbroken geloften is zelfs een Wikipagina gewijd, lachen.

Het is ook niet niks. De zelfrijdende auto is intellectuele topsport. Hij moet alle wegen kennen, elk obstakel supersnel kunnen herkennen en ontwijken, het verschil zien tussen een kartonnen doos en een betonblok, elke wegopbreking en snelwegdemo op zijn netvlies hebben. Zijn waarnemingsinstrumenten moeten bij mist en sneeuw zo feilloos functioneren als op windstille zomerdagen.

Het autonome evolutietraject reikt van Level 0 tot Level 5. Nul staat voor nul assistentiesystemen, vijf voor compleet zelfstandig rijden in een auto zonder stuur en pedalen. In de praktijk kwam nog geen autofabrikant ondanks overmoedige beloften verder dan niveau 2, een beetje zelf sturen en remmen voor voorliggers. Moet de bestuurder wel elke tien seconden het stuur vastpakken om te bewijzen dat hij er nog zit. De fabrikanten kunnen veel meer, maar overheden dwarsboomden met wetten en praktische bezwaren.

Veiligere optie

Nu gaat het licht in steeds meer landen op groen. In mei zag ik welke vlucht autonoom rijden in de VS heeft genomen. In San Francisco en Los Angeles rijden honderden perfect functionerende autonome taxi’s van techbedrijf Waymo rond, verbouwde elektrische Jaguars. Er doen zich incidenten voor, maar op termijn is autonoom rijden de veiligere optie. Daarom doen fabrikanten er zo vroom menslievend over. Het marktpotentieel voor deelauto-achtig autonoom vervoer is enorm.

Daarom was dit miniritje misschien een van de belangrijkste in mijn autoleven. Op lange termijn wordt ook je privé-auto geheid de Bob – en wil je hem nog hebben als je even makkelijk en voor minder geld een autonome taxi naar je toe appt? De maatschappelijke gevolgen kunnen enorm zijn, ten goede en ten kwade. Meer verveling, meer afstompende schermtijd op de smartphone. Dramatische inkomstenderving voor de overheid door het wegvallen van boete-inkomsten, want aan doortrappen doet Mobileye natuurlijk niet, veiligheid voor alles. Dan het grootste, chronisch onderschatte risico: een verlies van menselijke vaardigheden dat de hulpeloos geworden mens opnieuw afhankelijker maakt van een paar techgiganten. De nieuwe mens hoeft steeds minder te kunnen. Hij wordt speelveld en afwerkplek van de technologie die hij zelf creëerde. Zijn laatste vaardigheden: coachen, tiktokken en twitteren. Vanuit die toekomst staar ik uit het raampje van de Buzz AD bekommerd naar het vreedzame kantoor- en caféheden van buzzing Hamburg. En denk: Heer, waarom heeft u ons verlaten?


De edelsteen onder het straatmeubilair

Aan de Burgemeester Meineszlaan in Rotterdam ligt het Paaltjesmuseum, de landelijke tentoonstelling voor paal. Dit beknopte openluchtmuseum (op straat) laat in één oogopslag zien wat Nederland Paaltjesland in zijn mars heeft. Natuurlijk zit het paaltje met de meest prestigieuze naam er ook tussen: de diamantkoppaal. Voor mij net zo alledaags als een 30 bij 30 centimeter grijze stoeptegel, maar dankzij zijn naam is het toch ook een beetje de edelsteen onder het straatmeubilair. Die naam heeft-ie te danken aan de vierkantige afgeschuinde kop, iets wat waarschijnlijk al vanaf de Middeleeuwen bestaat. In de tijd dat de diamantkoppaal alleen nog van hout werd gemaakt, zorgde het ervoor dat het regenwater niet op de kop bleef liggen en de paal snel weg zou rotten. Ook is het handig dat het buitengewoon oncomfortabel is om op het paaltje te gaan zitten, in wezen een subtiele vorm van hostile architecture. Tegenwoordig is de afgeschuinde kop wel heel subtiel, maar de vorm doet nog steeds zijn werk. De houten variant, ook met reflectorbandjes is nog wel in de handel maar bijna drie keer zo duur. Daarom is de versie van kunststof nu dominant in het landschap. Solitair zie je hem regelmatig, maar hij komt het best tot zijn recht in groepsverband. Vaak in lange rechte stroken achter elkaar om te voorkomen dat auto’s of fietsen ergens gaan rijden waar wij ze als samenleving niet willen hebben. Het Mekka van de diamantkoppaal is in Nederland het Delflandplein in Amsterdam. Het hele plein is daar omzoomd met enkele en drievoudige rijen diamantkoppalen. Die voorkomen al jarenlang succesvol dat scooters en fietsers het plein onveilig maken. Voor de liefhebbers van het paaltjesmuseum in Rotterdam zeker een uitstapje waard.


‘Je moet van boter houden’

Het recept voor de potted shrimp leek me spannend, maar wellicht ook wat zwaar door de geklaarde boter. Het liefst was ik zoals vroeger zelf de garnalen gaan vangen met een schepnet. Dit roept dierbare herinneringen op aan de Nederlandse en Belgische kust. De Hollandse garnalen zijn helaas tegenwoordig behoorlijk aan de prijs, dus probeerde ik dit recept uit met ‘fabrieksgarnalen’ – dat wil zeggen uit de supermarkt en niet van de visboer, die natuurlijk veel lekkerder zijn. De laurier plukte ik uit eigen tuin en voor wat extra smaak voegde ik Old Bay Seasoning toe. Ook limoenrasp was een goede oppepper daarbij. Het klaren van de boter is altijd een precies klusje waar je bij moet blijven. Ik gebruikte weinig nootmuskaat. Het werd een machtig hapje door de boter, daar moet je wel van houden. Ik waardeerde het resultaat, maar gebruik een volgende keer wel goede garnalen. Lekker met geroosterd brood.

Veronique van Zinnicq Bergmann-Enneking