Hoe een Leids museum in de rel over de zwarte Cleopatra van Netflix belandde

Denk je dat je een leuke zomertentoonstelling hebt ingericht, blijk je de woede van een natie over je te hebben afgeroepen. Het overkwam het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden met de expositie Kemet. Egypte in hiphop, jazz, soul & funk, die 22 april opende. Na een week begonnen de reacties uit Egypte binnen te stromen: bijna duizend 1ster-recensies op Google en honderden woedende commentaren op sociale media. Wat was hier aan de hand?

In de tentoonstelling gaat het museum op zoek naar „de betekenis van het oude Egypte en Nubië in het werk van artiesten uit de Afrikaanse diaspora” – vooral zwarte artiesten uit de Verenigde Staten. Zij „omarmen en claimen deze oude Afrikaanse culturen om uitdrukking te geven aan verzet, empowerment en spirituele heling”, aldus het museum. De bezoeker ziet onder meer Beyoncé en Rihanna als de Egyptische koningin Nefertiti, rapper Nas als farao Toetanchamon en Eddie Murphy als farao Ramses.

Onschuldige inspiratie vanuit een andere cultuur? Nee, aldus de leden van Facebookgroep ‘Egyptian history defenders’: deze machtige Amerikaanse artiesten eigenen zich een cultuur toe die niet de hunne is. Een oproep tot protest van deze groep was het begin van de storm van kritiek, zegt directeur Wim Weijland. „Er kwamen zoveel reacties binnen – soms zeer racistisch van aard – dat we het qua moderatie niet meer aankonden. Dus hebben we onze Facebookpagina tijdelijk op slot gezet.”

Overdonderd

Weijland zegt dat het museum zich van tevoren bewust was van het mogelijk gevoelige karakter van de tentoonstelling, maar dat hij toch overdonderd was door de heftigheid van de reacties. „Let wel: die komen van mensen die de tentoonstelling niet gezien hebben. Wij zetten naast die culturele uitingen van Amerikaanse artiesten namelijk keurig de huidige stand van kennis in de Egyptologie.”

De bezoeker ziet onder meer Beyoncé als Nefertiti en rapper Nas als farao

In een lange Engelstalige verklaring op de website loopt het RMO alle mogelijke kritiekpunten langs. Van ‘Afrocentrische propaganda’ is geen sprake, verzekert het museum. Het afrocentrisme is een intellectuele stroming die geschiedenis bestudeert vanuit het perspectief van Afrika en de Afrikaanse diaspora. Daaronder vallen studies die het oude Egypte als een Afrikaanse cultuur zien; sommige onderzoekers claimen dat de oude Egyptenaren zwarte Afrikanen waren.

Weijland: „Die beweringen toetsen we aan de wetenschappelijke kennis. Kemet is Oud-Egyptisch voor ‘het zwarte’. Volgens sommige Amerikanen duidt dit op de huidskleur van de bewoners van het oude Egypte. Wij leggen uit dat ‘het zwarte land’ de vruchtbare aarde rondom de Nijl is.”

Nu zijn de negatieve recensies door Google verwijderd en is reageren op de Facebookpagina van het RMO weer mogelijk, zegt Weijland. „We hebben ons moderatie-team uitgebreid, zodat we ook buiten kantoortijd kunnen reageren en racistische opmerkingen meteen kunnen verwijderen.”

De tentoonstelling van het RMO belandde midden in de ruzie die is ontstaan over de documentaire Queen Cleopatra die deze maand op Netflix in première ging, maar waarvan medio april de eerste trailer verscheen. Deze vierdelige serie is geproduceerd door Hollywoodster Jada Pinkett Smith en de rol van Cleopatra wordt gespeeld door de zwarte Britse actrice Adele James. Daarnaast komen er experts aan het woord, van wie er één stelt dat Cleopatra zwart was.

Ophef in Egypte

Een mondiale streaminggigant heeft een grotere reikwijdte dan een Leids museum, dus deze documentaire zorgde onmiddellijk voor ophef in Egypte. Dit was nog wel even iets anders dan Liz Taylor die in een speelfilm uit 1963 Cleopatra speelde, aldus de critici, hier werd een historische claim gedaan. Een advocaat wilde Netflix verbieden de documentaire uit te zenden, en ook op politiek niveau kwam protest.

Zahi Hawass, de bekendste archeoloog van Egypte, schreef in een reactie dat Cleopatra niet zwart was

Zahi Hawass, de bekendste archeoloog van Egypte, schreef in een reactie dat Cleopatra niet zwart was. „Ze stamde af van een Macedonische Griekse generaal, een tijdgenoot van Alexander de Grote. Haar eerste taal was Grieks en contemporaine bustes en portretten beelden haar duidelijk af als wit.” Voorzitter van de Raad van Oudheden Mostafa Waziri sprak van „vervalsing van de Egyptische geschiedenis”.

Pinkett Smith bleef achter haar keuze staan en Adele James zei onlangs in een podcast dat er niet zoiets bestaat als ‘Blackwashing’. Ze vindt het jammer dat mensen „de behoefte voelen Egypte los te trekken van de rest van het continent”. In een opinie-stuk in de New York Times schrijven twee Amerikaanse wetenschappers deze week dat de huidskleur van Cleopatra dan misschien niet zwart was, maar dat ze wel „cultureel zwart” was omdat ze onderdeel uitmaakt van een geschiedenis van „triomf, exploitatie en overleven”.

Weijland vindt het bijzonder jammer dat de discussie op deze manier uit de hand is gelopen, zegt hij. „En dan te bedenken dat onze tentoonstelling voor een jaar eerder gepland stond, maar vanwege de pandemie is uitgesteld. Als Kemet niet was samengevallen met die documentaire, was ons deze storm waarschijnlijk bespaard gebleven. Ik hoop dat veel mensen zélf komen kijken, zodat ze hun eigen oordeel kunnen vormen.”