N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Evy van Berlo onderzoekt het gedrag van mensapen: „Het is heus niet allemaal instinct, die dieren zijn slimmer dan je denkt.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/05/data100326321-48f907.jpg)
Bonobo Jill fröbelt wat aan een blauwe ton met daarop een rode deksel. Via een klein gat moet ze haar maaltje met strostengels uit het vat zien te krijgen. Het zorgt voor een hoop gerommel en geklus. Bessede kijkt vanuit de hoek van het binnenverblijf rustig toe, terwijl hij op wat gras kauwt. „Geweldig toch, dit beeld”, zegt Evy van Berlo, gepromoveerd aan de Universiteit Leiden, inmiddels vergelijkend psycholoog aan de Universiteit van Amsterdam en gespecialiseerd in het gedrag van mensapen. „We denken soms dat dieren maar wat doen, maar het is lang niet allemaal instinct.”
Van Berlo was hier tussen 2016 en 2018 bijna elke dag. In het verblijf van de bonobo’s (Pan paniscus) in de Apenheul stond haar onderzoeksopstelling: een tablet met daarop twee foto’s van een aap mét emoties en eentje zonder. „De apen konden klikken op een stip die achter één van de twee foto’s verscheen. Zo zagen we dat ze sneller waren in het aanraken van de stip als die achter een emotionele foto verscheen.” Dat had van Berlo stiekem ook wel verwacht. „Maar we maakten in die foto’s ook onderscheid tussen bekende en onbekende apen. De bonobo’s reageerden veel sneller op emotionele gezichten van onbekenden dan op die van bekenden.”
Het bevestigt eerdere hypotheses: de bonobo is een xenofiele soort, met een voorkeur voor soortgenoten die ze juist niet kent. „Bonobo’s zijn tolerante dieren. In het wild delen ze hun voedsel met soortgenoten omdat ze in het wild in een vrij stabiele omgeving leven. En voor de instandhouding van de soort is het voordelig om alles lekker te delen.”
Ook de bonobo’s van de Apenheul zijn vriendelijk. „Ik voelde me echt vereerd dat ze me toelieten om een kijkje te nemen in hun leven. Vaak groette ik ze met een knikje, en knikten ze terug. Sommigen kwamen zelfs op me af als ze me zagen.” In het buitenverblijf is daar weinig van de merken. De apen bewegen nauwelijks en zitten ineengedoken met hun hoofd tussen de knieën: „Volgens mij hebben ze het koud.”
‘Heel dicht bij ons’
De passie voor de dieren is van Van Berlo’s gezicht af te lezen. Met brede glimlach wijst ze naar bepaalde patronen in de vacht, handbewegingen en de lichaamshouding van de Apeldoornse bonobo’s.
Haar liefde voor mensapen ontstond tijdens haar master neurowetenschap en cognitie aan de Universiteit Utrecht. Ze was bij een lezing van Liesbeth Sterk, hoogleraar gedragsbiologie aldaar: „Zij onderzocht vriendschappen tussen apen. Eerst dacht ik dat ik dat niet kon, want tja, daarvoor moet je gedragsbioloog zijn, en dat was ik simpelweg niet. Maar ja, nu zitten we hier.”
Waar het voor Van Berlo begon als ‘simpele’ fascinatie, vond ze steeds meer argumenten om mensapen te bestuderen: „Allereerst staan ze qua evolutie heel dicht bij ons. Het gedrag van die dieren geeft een uniek inkijkje in waar wij vandaan komen.” Volgens Van Berlo wordt vaak onterecht aangenomen dat alle rede en ‘echte’ intelligentie begonnen is bij de mens, maar gezien de traagheid van evolutie is dat volgens haar eigenlijk onmogelijk. „Door onderzoek te doen naar bonobo’s laat ik zien dat wij mensen echt niet zo bijzonder zijn. Bonobo’s maken ook keuzes, tonen emoties, overleggen met elkaar. Het zijn net mensen, of ja, wij zijn net apen.
„We hebben raketten naar de maan gestuurd en de geneeskunde ontwikkeld, maar tegelijkertijd vervuilen we onze planeet en voeren we primitieve oorlogen. Aan de ene kant kunnen wij mensen dus super goed samenwerken, aan de andere kant tonen we juist veel intolerantie ten aanzien van elkaar. Die eigenschappen zie je bij mensapen ook. Door emoties, keuzes en andere cognitieve vaardigheden van apen te bestuderen, leren we onszelf beter begrijpen.”
Swipende chimpansees
Naast meer begrip ten aanzien van onszelf, is de band tussen mens en dier voor Van Berlo ook een drijfveer. „Ik maak me best druk over de teloorgang van diersoorten, bijvoorbeeld van bonobo’s. Zij leven alleen maar in de jungle van de Democratische Republiek Congo. Die populatie is al ontzettend klein. Als er in dat gebied iets gebeurt, bijvoorbeeld massale bomenkap, dan sterven ze waarschijnlijk uit. Door meer begrip te krijgen van hoe deze dieren denken, waarom ze doen wat ze doen en welke emoties ze tonen, dringt het misschien wel tot mensen door dat we ze niet zomaar kunnen laten verdwijnen.”
Ze noemt de informatiebordjes in de dierentuin: „Daarop zie je vaak wat de dieren eten, waar ze leven in het wild, hoe lang ze slapen, noem maar op. Maar hoe ze denken ontbreekt. Wat zijn de emoties van dieren? Hoe laten ze dat zien? Daarvoor is ons onderzoek essentieel.”
Haar onderzoek in de Apenheul is inmiddels afgerond. Momenteel werkt Van Berlo aan nieuw onderzoek naar cognitieve vaardigheden van chimpansees (Pan troglodytes) in Artis. Ze laat een filmpje zien waarop een chimpansee met zijn vinger een tablet bestuurt: „We laten ze ‘los’ in een digitaal veld en daar moeten ze op zoek naar appels. Als ze er een vinden in het spel, krijgen ze een stukje appel in de echte wereld. Ze hebben helemaal zelf uitgevonden hoe het spel werkt. Wij zijn met technologie opgegroeid, maar zij hebben zo’n tablet nog nooit gezien. Best slim hè, die apen?”
