Hoe houdt Bonaire het droog? Ook het Caribische eiland krijgt nu een ‘klimaattafel’

Het ontbreekt de bijzondere gemeenten in Caribisch Nederland aan personeel, financiële middelen én de kennis om klimaatbeleid goed op te zetten. Het Rijk moet zijn verantwoordelijkheid nemen om Bonaire, St. Eustatius en Saba klimaatbestendig te maken. Dat concludeert Ed Nijpels, kwartiermaker voor de klimaattafel op Bonaire, in zijn advies Het is nooit te laat dat hij maandagvond op Bonaire aan minister Jetten (Klimaat en Energie, D66) en waarnemend gezaghebber van Bonaire Nolly Oleana heeft overhandigd.

Bonaire is als laaggelegen eiland, gebouwd op een koraalrif, kwetsbaar voor klimaatverandering. Overstromingen, langdurige regenval of juist droogte liggen op de loer. Saba en St. Eustatius zijn gevoelig voor tropische stormen. De effecten zijn nu al merkbaar, zeggen eilandbewoners en experts.

Als het koraal verdwijnt, verdwijnen ook de snorkelaars en duikers, is de angst

Bovendien zijn de eilanden in economisch opzicht in grote mate afhankelijk van toerisme: als het koraal verdwijnt, verdwijnen ook de snorkelaars en duikers, is de angst.

Toch ontbreekt de aanpak om de drie BES-eilanden klimaatbestendig te maken. Bonaire en de andere eilanden vallen namelijk niet onder veel internationale verdragen, zoals het ambitieuze klimaatbeleid van de Europese Unie, die Nederland verplichten om werk te maken van het verminderen van broeikasgassen. Om Bonaire te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering liet het bestuur van Bonaire in mei vorig jaar weten een klimaattafel in het leven te roepen om op dit onderwerp beleid te maken.

De kunst is om alle belangen van alle partijen in het klimaatplan mee te krijgen, zegt Ed Nijpels in een telefonisch interview rondom de overhandiging van zijn advies. Nijpels was als oud VVD-voorman de aanjager van het nationale Klimaatakkoord uit 2019. „Je moet alle sectoren kunnen overreden met gezag, als het nodig is.” Verder schrijft hij dat de klimaattafel twee taken moet krijgen: maatregelen treffen rondom verduurzaming (mitigatie) en nog belangrijker, maatregelen om Bonaire klimaatbestendig te maken (adaptatie).

‘Onafhankelijke voorzitter’

De Klimaattafel zou per 1 januari 2024 met een concreet klimaatakkoord voor Bonaire moeten komen. Daar moeten verschillende belanghebbenden (luchtvaart, toeristische sector, milieu-organisaties en bouwbedrijven) uit Bonaire en overheden (lokaal en nationaal) samen uitkomen. Ook pleit Ed Nijpels voor een onafhankelijk voorzitter. „Als je dat niet volledig onafhankelijk van alle politieke belangen én het bestuursapparaat in Nederland organiseert, krijg je het niet voor mekaar. Want als je onderdeel wordt van het politieke spel, gebeurt wat met alle plannen gebeurt: ze worden niet uitgevoerd.”

De omvang van het klimaatprobleem op Saba en St. Eustatius is minder groot dan op Bonaire, valt in het advies te lezen. Daar zou een klimaatagenda onder leiding van een onafhankelijke expert volstaan. Halfjaarlijks moet dan aan minister Jetten worden gerapporteerd.

Bij die klimaatbestendigheid is ook een taak weggelegd voor de wetenschap. In de rest van Nederland is namelijk precies de totale uitstoot bekend. Ook is onderzocht welke maatregelen in bijvoorbeeld watermanagement nodig zijn om droogte of verzilting tegen te gaan. Voor de BES-eilanden ontbreekt zulke kennis. Dus dient aanvullend klimaatonderzoek stevig aangestuurd te worden, zegt Nijpels. „Het kabinet moet durven zeggen: al het onderzoek wat niet nodig is voor de adaptatie-opgave, doen we gewoon niet.”

Onuitgevoerd beleid

Volgens Nijpels zijn de randvoorwaarden voor uitvoerbaar klimaatbeleid grotendeels afwezig. Hij hekelt de ophoping van onuitgevoerd beleid op de BES-eilanden én aan deze kant van de oceaan, de financiële versnippering van geldpotjes („146 bijzondere regelingen”) en vele ambtenarenreisjes vanuit Europees Nederland. „Ik twijfel niet aan de beste bedoelingen van alle betrokken ministeries, maar in de praktijk leidt het tot bestuurlijk toerisme en bestuurlijke congestie.”

Als je onder-deel wordt van het politieke spel gebeurt er wat met alle plannen gebeurt

Een ministerie als Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zou eindverantwoordelijke moeten zijn, vindt Nijpels. „Er is geen gemeente die zoveel aandacht krijgt. Ik hoor steeds: ‘Kunt u ervoor zorgen dat er minder ambtenaren van Nederland ons komen bezoeken? Want wij moeten de bezoeken voorbereiden en kunnen ons huidige werk al niet aan’.”

Met zijn adviezen gaat Nijpels een stuk verder dan zijn eigenlijke opdracht om slechts de klimaattafel van Bonaire op te zetten, geeft hij zelf toe. Bijvoorbeeld in zijn kritiek op de staatsrechtelijke hervormingen uit 2010, toen de bestuursvorm van de BES-eilanden werd aangepast. Sindsdien vormen Bonaire, Saba en St. Eustatius ‘bijzondere gemeenten’. Veel wetgeving, zoals minimumloon en milieubeleid, geldt sindsdien niet voor Caribisch Nederland.

Ook onderhouden de bijzondere gemeenten sinds de wijziging direct contact met allerlei ministeries in plaats van via een provincie zoals in de rest van Nederland gebruikelijk is. Het leidt ertoe dat er meer dan zes departementen bovenop het bestuur van een eiland van 24 duizend inwoners zitten, zegt Nijpels, een equivalent van de gemeente Heiloo of Wijk bij Duurstede. Een provinciale tussenlaag zou de bestuurlijke druk op de eilanden kunnen verlagen, denkt Nijpels.

Het liefst zou hij de discussie over „deze weeffout van 2010” heropenen: „Nu verschuilt iedereen zich en durft niemand het debat erover aan, want je weet niet wat je opentrekt als je ermee begint. Er is politieke moed voor nodig, omdat de hervorming er destijds met bloed, zweet en tranen is gekomen.” Een oplossing die hij tussentijds aandraagt, is een taskforce, een team van twaalf ambtenaren uit Nederlandse provincies, gemeenten en waterschappen dat minstens voor twee jaar op Bonaire komt helpen met de klimaatambities.

Nog niet te laat

De kritiek die Nijpels uit, zoals over het staatsrechtelijke bestel van Bonaire, is fundamenteel. Zo haalt hij het rapport van de commissie Spies uit 2015 aan, dat concludeert dat de hervormingen van 2010 hebben geleid tot „kwetsbaar bestuur”, capaciteitstekorten en weinig gecoördineerd beleid vanuit Den Haag. Acht jaar later staat veel van die kritiek nog overeind, schrijft Nijpels in zijn advies, waaronder de „ervaren willekeur in regelgeving vanuit Europees Nederland”.

Er zijn meer belemmeringen. „Het maken van klimaatbeleid op Bonaire kan niet los worden gezien van de sociaal-economische uitdagingen die bij veel inwoners ‘top of mind’ zijn”, staat in het advies van Nijpels. Zo leeft een op de vijf inwoners van Bonaire onder de armoedegrens, energiekosten zijn dan al gauw een derde van het inkomen. Ook is de vermogensongelijkheid een stuk groter op Bonaire dan in de rest van Nederland. „Daar waar armoede op één staat, is klimaatbeleid secundair”, schetst Nijpels. Klimaatbeleid moet dus gelijk opgaan met sociaal beleid, is het devies.

Ook zijn ambtenaren en bewindslieden uit Europees Nederland bang om als „koloniale machthebber” gezien te worden als zij van „bovenaf” (klimaat-)beleid opleggen, denkt Nijpels. „We gijzelen elkaar een beetje. Want wij zijn bang om dat verwijt te krijgen en aan de andere kant weet men, als zij die kaart spelen, dat Nederland een beetje terugschrikt.”

In zijn gesprekken kwam het thema van oude koloniale verhoudingen veel terug. „Het betekent dat het belangrijk is dat alle partijen instemmen met het uiteindelijke akkoord.” Toch moet het kabinet duidelijke keuzes durven maken, zegt Nijpels die ondanks alle problemen optimistisch blijft. „Het is nooit te laat.”

Het kabinet gaat zich de komende maanden samen met het bestuur van Bonaire buigen over de conclusies van het advies en komt na de zomer met een reactie, laat minister Jetten in een brief aan de Tweede Kamer weten. De minister zegt te willen kijken naar de noodzakelijke randvoorwaarden uit het advies, zoals „de invulling van het voorzitterschap” en verdere ondersteuning van de ambtenaren op Bonaire. Ed Nijpels roept op zijn beurt de minister op in de tussentijd alvast een onafhankelijk voorzitter aan te stellen, zodat de klimaattafel op 1 januari 2024 zijn plannen ook daadwerkelijk kan presenteren.