Plots zijn zelfs de boeren rond het Gardameer niet langer zeker van water

Posted on May 5, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Reportage

Klimaatverandering Het Noord-Italiaanse Gardameer, een toeristische trekpleister, heeft het laagste peil sinds zeventig jaar bereikt. De landbouw in de streek hangt sterk af van dit cruciale zoetwaterreservoir. Boeren treffen speciale, maar dure maatregelen om de droogte te slim af te zijn.

5 mei 2023 om 20:40

Leestijd 5 minuten

‘Droogtetoeristen’ lopen, op 14 april dit jaar, over een smalle strook land naar het eilandje San Biagio, in de volksmond ook wel Konijneneiland genoemd. — ‘Droogtetoeristen’ lopen, op 14 april dit jaar, over een smalle strook land naar **het eilandje San Biagio**, in de volksmond ook wel Konijneneiland genoemd.

Foto Luca Bruno/AP

Het is een aangename lentedag aan het Noord-Italiaanse Gardameer. Rudy en Christine Straass, toeristen uit het Duitse Dachau, profiteren van de nog zachte temperatuur met een mountainbikerit langs de oevers van het meer. Met zijn diepblauwe water en pittoreske vissersdorpjes, omgeven door citroen- en olijfbomen, cipressen en bonte oleanders, is het grootste meer van Italië een toeristische topbestemming voor autovakanties, vooral vanuit Noord-Italië, Duitsland, België en Nederland.

Rudy Straass (55), verzekeringsagent in München, komt hier al sinds zijn kindertijd op vakantie. Nooit eerder zag hij het waterpeil van het Gardameer, dat zich uitstrekt over de noordelijke landstreken Lombardije, Veneto en Trentino-Zuid-Tirol, zó laag staan. De planken van een houten pier op het met dikke keien bezaaide strand tonen aan dat de waterlijn zich zo vroeg in het jaar al zo’n zeven meter heeft teruggetrokken.

Maar het meest dramatische droogtebeeld van de voorbije winter ligt vlak tegenover deze oever. In de verte lopen ‘droogtetoeristen’ met opgestroopte broekspijpen over een smalle strook land die dwars door het meer naar het piepkleine eilandje San Biagio leidt. Dat eilandje, in de volksmond ook wel het Konijneneiland genoemd, ligt vlak tegenover de kust van Manerba en is door de droogte al heel vroeg in het jaar een schiereiland geworden. „Doorgaans staat het water pas midden augustus zo laag dat je naar het eilandje kunt lopen”, zegt Rudy, „maar dit jaar was het al in februari zover.”

Het hydrometrische niveau van het Gardameer (een meetinstrument voor de waterhoogte, wat niet overeenstemt met de totale diepte) staat deze dagen op 55 centimeter. Dat is al iets beter dan in april, toen het niveau zakte tot op 46 centimeter, het laagste niveau sinds 1953. Maar beide waarden zijn een stuk lager dan het gemiddelde van 109 centimeter in de voorbije zeventig jaar.

„Elke centimeter komt ongeveer overeen met vier miljoen kubieke meter water”, zegt Pierlucio Ceresa, algemeen secretaris van de Comunità del Garda (Gardagemeenschap), een coördinatie- en overlegorgaan van de gemeenten aan het Gardameer. „Vijftig centimeter minder betekent dus een hoeveelheid van bijna 200 miljoen kubieke meter minder water in ons meer.”

Haastig voegt hij eraan toe dat dit toeristen niet hoeft af te schrikken: „Watersporten en bootje varen zijn zelfs tijdens de droogste zomer mogelijk, want het meer is gemiddeld 135 meter diep.” De toeristische industrie aan het Gardameer is vergelijkbaar met het bedrijfscijfer van een multinational. Toeristen uit meer dan zeventig landen spenderen er een slordige 4 miljard euro per jaar.

Het Gardameer is echter niet alleen een vakantieparadijs voor zwemmers en watersporters, maar bovenal een cruciaal zoetwaterreservoir voor de landbouw in deze vruchtbare streek. Dat het waterniveau recent lichtjes is gestegen, komt doordat de boeren nu al besloten om minder te irrigeren, zegt Ceresa. Maar de hete zomermaanden staan voor de deur: „In juli en augustus zullen de boeren de gevolgen van de droogte en van de lage waterstand aan den lijve ondervinden.”

Daar is Giuseppe Zoli (58) zich terdege van bewust. De landbouwer leidt samen met zijn vrouw en twee van hun drie kinderen een 500 hectaren groot familiebedrijf in Asola, in de provincie Mantua, veertig kilometer ten zuiden van Sirmione, de drukst bezochte trekpleister van het Gardameer. „Het water uit het meer is de enige irrigatiebron voor onze gewassen”, vertelt hij tijdens een wandeling over het uitgestrekte erf.

De familie Zoli heeft vooral water nodig voor de tomatenkweek. Hun tomaten zijn bestemd voor de industriële verwerking tot tomatenpuree en passata, onder meer van het merk Mutti. „Tomaten hebben niet enorm veel water nodig, maar de watertoevoer moet wel constant zijn”, zegt hij, terwijl hij de tomatenplantjes die nog geplant moeten worden op het erf natspuit. De plantjes worden in verschillende cycli geplant, omdat zijn afnemers op een constante opbrengst rekenen vanaf 20 juli tot einde september. Daarom kan Zoli niet alleen maar vroege tomaten planten, wat hem in staat zou stellen de volledige oogst binnen te halen vóór de heetste en droogste tijd van het jaar.

Al sinds enkele jaren gebruikt het bedrijf druppelirrigatie, een efficiënte vorm van water geven, waarbij de planten heel plaatselijk worden besprenkeld. „Eerst pasten we die techniek op een deel van ons veld toe, maar nu doen we het overal”, zegt de boer.

Inkomstenverlies

De Zoli’s houden ook vee, bestemd voor de vleesproductie, produceren hun eigen veevoeder, en telen daarnaast nog de harde tarwesoort waarmee pasta wordt gemaakt en mais voor ontbijtgranen. Na de gortdroge zomer van 2022 en de milde winter die daarop volgde, besloot de familie om dit jaar een vroege maissoort te zaaien. Voor het eerst hield het bedrijf bij een beslissing zo sterk rekening met de klimaatverandering, zegt Giuseppe Zoli.

Lees ook: Ook in de winter wordt Frankrijk geteisterd door droogte, ‘alle seinen staan op rood’

De vroege maisoogst biedt zekerheid wat betreft de oogst, en het uitgespaarde water gaat straks naar de tomaten. „Dat heeft dan weer als nadeel dat deze vroege mais sowieso een kwart minder opbrengt dan andere soorten, zelfs als alles meezit en het straks regent”, vertelt boer Zoli. Kortom, hij is nu al zeker van inkomstenverlies.

Zo wikt en weegt het landbouwbedrijf elke beslissing, sinds kort ook in functie van droogte en waterschaarste. Voor de boer voelt dat nieuw en erg ongewoon aan, met een waterbassin met een oppervlakte van 370 vierkante kilometer zo dicht in de buurt. „Lange tijd was het ronduit absurd ook maar stil te staan bij de mogelijkheid dat het water uit het meer voor ons, boeren, op een dag niet langer een zekerheid zou zijn.”

Cruciaal voor voedselproductie

Even ten zuiden van het grootste Italiaanse meer vloeit de Po, de langste Italiaanse rivier. Het stroomgebied van de Po staat in verbinding met het bekken van het Gardameer, waar de beheerders tijdens de vorige, gortdroge zomer na lang talmen en tegensputteren besloten om de Po-rivier tijdelijk uit de nood te helpen. Anderhalve maand lang werd water uit het Gardameer gepompt, om de Po een minimumhoeveelheid water te garanderen.

Het gebied rond de rivier is dan ook cruciaal voor de Italiaanse voedselproductie. De Povlakte heeft haar bijnaam ‘Food Valley van Italië’ niet gestolen. Haast een derde van de typische ‘Made in Italy’-voedingsproducten wordt hier geproduceerd. Van de beschikbaarheid van water hangt de productie af van Parmaham, Parmezaanse kaas, tomaten, pasta en wijn. De Povlakte is ook goed voor de helft van de Italiaanse varkens- en veeteelt. En alleen al de landstreek Lombardije produceert meer dan veertig procent van de Italiaanse melk.

In het pittoreske Caravaggio, een gemeente in de provincie Bergamo waar de ouders van de beroemde schilder vandaan kwamen, is Roberto Pizzocchero (35) de jongste bedrijfsleider van de familieboerderij die hij samen met zijn broer en zus beheert. Hun melkkoeien produceren 43 liter per dag. Een deel van de melk dient voor de productie van gorgonzola-kaas, in een naburig dorp. Van hun varkensvlees wordt Parmaham gemaakt.

Ook de Pizzocchero’s moeten sinds kort flink rekening houden met waterverlies, niet alleen door de droogte, ook door het winderige klimaat. „Vorig jaar hebben we, afhankelijk van het stuk grond, 25 tot 40 procent minder veevoeder geproduceerd”, zegt de landbouwer. Dat voer moet elders worden aangekocht. Hoeveel extra uitgaven het bedrijf door droogte al moest doen, vindt de boer moeilijk om te becijferen. Immers, door de inflatie zijn ook de prijzen van grondstoffen gestegen. „Dat leidt tot een paradox”, zegt de boer. „We hebben meer gefactureerd, en toch zal onze nettowinst lager liggen.”

Maar één grote kostenpost is alvast heel duidelijk een direct gevolg van het droogteprobleem. Het bedrijf koos voor de installatie van een ondergronds druppelirrigatiesysteem. De plantjes worden vlak onder de bodem doelgericht besprenkeld, waardoor niet meer het hele terrein hoeft te worden natgemaakt. Als gevolg blijft dat ook schoner en kan er minder onkruid groeien. De Pizzocchero’s konden op Europese subsidies rekenen, maar betaalden toch nog 240.000 euro uit eigen zak.

Miljoenen euro’s schade

Volgens de Italiaanse boerenorganisatie Coldiretti heeft de droogte van de voorbije zomer alleen al in de noordelijke landstreek Lombardije voor honderden miljoenen euro’s schade toegebracht aan de mais, soja, druiven, groenten en rijst. Geen enkele andere bedrijfstak, aldus de organisatie, wordt zo sterk geconfronteerd met de gevolgen van de klimaatverandering.

Boeren kunnen dan wel slimmere irrigatiesystemen gebruiken en minder dorstige gewassen telen, water blijft hoe dan ook essentieel voor de landbouw en voedselproductie, zegt de belangenorganisatie. De boeren vragen om meer preventie en planning. Vorig jaar riep de Italiaanse regering wegens de uitzonderlijke droogte de noodtoestand uit en maakte Rome miljoenen euro’s noodhulp vrij.

Maar zijn noodmaatregelen wel genoeg? „Na alweer een droge winter met weinig regen en weinig sneeuw is er in de streek rond Bergamo nu al 40 procent minder waterreserve”, klinkt het bij de Pizzocchero’s, die bezorgd afwachten hoe heet en droog deze nieuwe zomer wordt.

Een versie van
dit artikel
verscheen ook in

de krant
van 6 mei 2023.

Afghanistan is straatarm én een schatkamer

admin
November 11, 2024
0

Hoe het leven een wending kan nemen. Jarenlang stuurde moellah Baradar vanuit de schaduw de gevechten aan die de Taliban voerden tegen de westerse troepen in Afghanistan. Daarna zat hij lange tijd weggestopt in een Pakistaanse cel, zonder te weten of hij ooit nog zou vrijkomen. En nu beslist hij als de Afghaanse vicepremier voor Economische Zaken over vergunningen voor lithiummijnen.

Sinds de Taliban in 2021 de macht heroverden, en van Afghanistan weer dat ene land ter wereld maakten waar muziek verboden is, is de internationale aandacht geleidelijk weggeëbd. Het ís natuurlijk ook deprimerend om naar te kijken. De extreme regels van de moellahs overheersen het hele leven. Daarnaast is de economie min of meer weggevaagd en leeft 85 procent van de bevolking van minder dan een dollar per dag. Het wereldbeeld van de Taliban wijkt zó af van een democratische rechtsstaat, dat toenadering van hun kant niet snel wordt verwacht. Afghanistan is min of meer opgegeven.

Nu er bijna geen bommen meer afgaan in Afghanistan, laten Chinese ondernemers hun oog op vallen op de bodemschatten van het land

Maar wie toch kijkt, ziet ook een kant van Afghanistan die tijdens de oorlog onderbelicht is gebleven: het land is niet alleen vreugdeloos en straatarm, maar ook een schatkamer. Nu er bijna geen bommen meer afgaan, laten Chinese ondernemers daar hun oog op vallen.

In 2010, tijdens het hoogtepunt van de oorlog, was er al kortstondig aandacht voor de rijkdom van het land. Toen werden de resultaten bekend van een bodemonderzoek dat de Amerikaanse geologische dienst onder militaire bescherming had uitgevoerd. Westerse landen geloofden destijds in nation building, het idee dat ze een functionerende democratische overheid konden installeren. Die zou de eerste jaren internationale steun krijgen bij het opzetten van onderwijs, gezondheidszorg, rechtspraak en een economie.

Goud, zilver, uranium

Het bodemonderzoek was onderdeel van die theorie: wie weet zou Afghanistan geld kunnen verdienen aan zijn grondstoffen. De resultaten waren zo verbluffend dat de Amerikaanse overheid zich er geen raad mee wist. De Afghaanse bodem bevat door het hele land heen waardevolle mineralen: ijzer, koper, lithium, goud, zilver, uranium, zeldzame aardmetalen, robijnen, smaragden en meer. „Het Saoedi-Arabië van het lithium”, was de kwalificatie van het Pentagon.

Bij elkaar waren de bodemschatten misschien wel duizend miljard dollar waard, schreef The New York Times. Een Afghaanse minister sprak zelfs van drieduizend miljard. Het onderzoek verdween in een la, vermoedelijk uit vrees voor de verdenking dat het Amerikaanse leger daar niet primair was voor de democratie, maar voor de buit.

In de praktijk was de waarde nul. Het land was veel te onveilig om de grondstoffen te ontginnen. Er werd één poging gedaan, die destijds symbolisch was voor de verhoudingen tussen de Verenigde Staten en China. Onder bescherming van Amerikaanse militairen zetten Chinese ingenieurs de eerste stappen om de kopermijn Mes Aynak operationeel te krijgen. De kosten waren voor de VS, de opbrengsten voor China, zo leek het even. Het project werd echter al snel stilgelegd: te onveilig.

Sinds de val van Kabul is veiligheid een veel kleiner probleem. Daar is een ander obstakel voor in de plaats gekomen. In een laatste poging om de Taliban tot concessies te dwingen, heeft ‘de internationale gemeenschap’ Afghanistan tot paria gemaakt. Geen enkele staat erkent officieel het Islamitische Emiraat, zoals de Taliban het land nu noemen. Dit terwijl de Taliban niets liever willen dan als volwaardige machthebbers kunnen aanschuiven bij de Verenigde Naties. De VS hebben het regime sancties opgelegd, waardoor Amerikaanse bedrijven geen zaken met Afghanistan mogen doen.

Chinese bedrijven mogen dat wel. Al snel na de machtsovername in 2021 doken er overal verkenners van Chinese mijnbouwers op. De Taliban zijn echter nog niet zo ver dat ze precies weten onder welke voorwaarden ze de belangrijkste vergunningen willen verstrekken, dus tot nu toe gebeurt er weinig.

Dat zal voorlopig zo blijven, schamperen sommige westerse waarnemers. Afghanistan is zo slecht ontwikkeld dat de waarde van de bodemschatten nog jarenlang nul zal blijven. Zo zijn er maar weinig verharde wegen, nauwelijks spoorlijnen en, bij gebrek aan kust, geen zeehavens. Er zal heel veel geïnvesteerd moeten worden voordat iemand er geld kan verdienen. Ook is het maar de vraag of de veiligheid niet weer verslechtert.

Pijnboompitten

Dit is allemaal waar, maar als er één land is dat vooruitkijkt en stap voor stap alvast doet wat er wel kan, is het China. Vorig jaar benoemde China, als eerste land sinds de machtsovername, een nieuwe ambassadeur in Kabul. Deze man drinkt vele kopjes thee met de Taliban-ministers en belooft dat wat zij het allerbelangrijkst vinden: dat China zich, in tegenstelling tot het Westen, nooit zal bemoeien met binnenlandse aangelegenheden.

Onlangs maakte de ambassadeur op X bekend dat China alle importheffingen voor goederen uit Afghanistan opheft. Niet dat het om enorme bedragen gaat. Vorig jaar bedroeg de Afghaanse export naar China slechts 64 miljoen dollar, bijna geheel bestaande uit pijnboompitten. In de toekomst kan dat veranderen in lithium en goud.

Vorig jaar verklaarden de Taliban hun steun aan de Nieuwe Zijderoute, het infrastructuurprogramma waarmee China wereldwijd wegen, stuwdammen en internetverbindingen aanlegt. Een dezer dagen komt er voor het eerst in jaren een Chinese goederentrein uit Nantong (nabij Shanghai) aan in de Afghaanse grensplaats Hairatan.

De hele wereld kijkt in spanning mee met klimaatzaak

admin
November 8, 2024
0

Hij zat al in de zaal, tijdens de zittingen in april. Zonder dat veel aanwezigen het door hadden en zonder dat hij officieel deel uitmaakte van de verdediging van Shell: advocaat Freerk Vermeulen van de Amsterdamse firma NautaDutilh.

Wie zijn aanwezigheid wel had opgemerkt, had toen al kunnen zien dat Shell nog lang niet van plan was de strijd op te geven. Ook niet als het in hoger beroep weer zou verliezen. Vermeulen is namelijk hoofd van de cassatiepraktijk van NautaDutilh. En in cassatie gaan, is wat je doet als je ook in hoger beroep in het ongelijk wordt gesteld, en het daarmee oneens bent. Shell had hem toen al ingehuurd voor een eventuele cassatieprocedure. Het is typisch Shell. Als er iets op het spel staat, denkt het altijd twee stappen vooruit, en bereidt het zich voor.

De zaak zelf is die tussen Shell en Milieudefensie. Die dateert van 2018 en gaat over de volgens Milieudefensie ernstig tekortschietende vergroeningsambities van het olie- en gasbedrijf. In april dit jaar diende het hoger beroep in deze internationaal spraakmakende zaak.

Shell had dit beroep aangespannen nadat het drie jaar eerder op vrijwel alle punten had verloren van de milieuorganisatie, tijdens de eerste behandeling van de zaak. De rechtbank legde Shell toen een fikse reductieplicht op voor zijn eigen CO₂-uitstoot én die van zijn klanten, van 45 procent (ten opzichte van 2019). Dat reductiedoel moet uiterlijk in 2030 zijn gehaald.

Het was een baanbrekend vonnis. Voor het eerst legde een rechtbank een reductieplicht op aan een individueel bedrijf. En dan ook nog eens aan het soort bedrijf dat door velen – wetenschappers, politici en milieuactivisten – in zeer hoge mate verantwoordelijk wordt gehouden voor gevaarlijke klimaatverandering: een producent van fossiele brandstoffen.

De CO₂ die vrijkomt bij de verbranding van onder meer diesel, benzine en kerosine geldt als belangrijkste veroorzaker van het broeikaseffect. En Shell is met zijn totale uitstoot daarvan goed voor 3 procent van de wereldwijde uitstoot. Dat is een uitstoot waarbij die van menig land verbleekt. Volgens Milieudefensie stoten alleen China, de VS, Rusland en India meer uit.

Mensen die het vonnis toejuichten, zoals de voormalige Amerikaanse vicepresident Al Gore, zagen er een keerpunt in voor de strijd tegen klimaatverandering. En in het bijzonder voor de verantwoordelijkheid van de fossiele industrie daarin. Milieudefensie-advocaat Roger Cox werd door Time uitgeroepen tot een van de honderd meest invloedrijke mensen ter wereld.

Anderen, met name mensen in het bedrijfsleven, schrokken zich juist rot. Het was toch niet aan de rechter om dit soort regels aan bedrijven op te leggen? Dat horen politici te doen. Voor alle duidelijkheid: ook Shell betwist niet dat er een klimaatcrisis is en dat daar dringend actie tegen moet worden ondernomen. Maar het verschilt wel fundamenteel van mening met Milieudefensie over hoeveel daarbij van oliebedrijven mag worden gevraagd, door wie, en hoe snel het moet gebeuren. Vandaar het hoger beroep – en wellicht dus straks ook cassatie.

Klimaatzaak geldt als de belangrijkste sinds het Urgenda-vonnis in 2019

In Nederland geldt de klimaatzaak als de belangrijkste sinds het Urgenda-vonnis van 2019, waarin de staat ook een CO₂-reductieplicht opgelegd kreeg. Ook die zaak was aangespannen door advocaat Cox, namens de stichting Urgenda toen. Pikant detail: Shells cassatieadvocaat Vermeulen werkte in die zaak nog voor het team-Urgenda. Hij deed het hoger beroep. Ook die zaak was gebaseerd op dezelfde juridische argumenten die Cox nu tegen Shell gebruikt. Vermeulen kent die redenering dus door en door – en de zwakke plekken vast ook.

Komende dinsdag doet het gerechtshof in Den Haag de langverwachte uitspraak. Wat het oordeel precies gaat worden, is afwachten. Maar beide kampen, ook Milieudefensie, hebben zich de afgelopen tijd voorbereid op verschillende mogelijke uitkomsten. Dat het vonnis opnieuw bekrachtigd wordt dus. Of misschien toch van tafel gaat. Of wellicht iets ertussenin.

**President-directeur Frans Everts van Shell Nederland** voor aanvang van het hoger beroep.

In alle gevallen zal de betekenis opnieuw groot zijn. Als Milieudefensie weer wint, zal dat een nog sterker signaal zijn dat olie- en gasbedrijven (en andere ondernemingen) niet zomaar hun eigen gang kunnen gaan en (aanzienlijk) meer moeten doen dan ze zelf willen.

Maar als Shell alsnog gelijk krijgt, zal dat een klap zijn voor de klimaatbeweging. De rechtszaken van Cox hebben internationaal navolging gehad. De olie- en gasindustrie zal een overwinning vieren als bewijs dat de wereld voorlopig echt niet zonder fossiele energie kan – een argument dat Shell frequent in de rechtszaal aanvoerde. De sector heeft wat dat betreft de wind toch al in de rug, omdat sinds de energiecrisis van 2022 ‘energiezekerheid’ weer hoog op de politieke agenda staat in veel landen.

Wie krijgt gelijk? Wat zegt het gerechtshof dinsdagochtend? En wat gebeurt er daarna? Een vooruitblik aan de hand van drie scenario’s. Eén ding is al (vrijwel) zeker: het eindigt hier niet.

Scenario 1 Shell verliest opnieuw

Dit is de uitkomst waarvan ze bij Shell het meest gruwen en waar ze bij Milieudefensie het vurigst op hopen. Bij het gerechtshof schetste Shell begin dit jaar een zwart beeld van wat bekrachtiging van het vonnis precies zou betekenen: risico’s voor het voortbestaan van Shell, voor andere bedrijven in Nederland, voor het vestigingsklimaat in Nederland en – opmerkelijk genoeg – ook voor het klimaat zelf.

Shell redeneert daarbij, in hoofdlijnen, als volgt: de oorspronkelijke uitspraak verplicht Shell ook de uitstoot van zijn klanten (verreweg het grootste deel van het totaal, meer dan 90 procent) terug te dringen. Shell zegt daarvoor geen andere route te zien dan die klanten minder fossiele brandstoffen te verkopen, want er zouden onvoldoende schonere (en betaalbare) alternatieven zijn. En dat betekent dus onvermijdelijk krimp voor de onderneming. Als het bedrijf maar klein genoeg wordt, riskeert het vanzelf een keer overgenomen te worden.

Klanten, zoals KLM, krijgen juist een groot probleem, stelt Shell. Er zijn bijvoorbeeld nog geen vliegtuigen die op stroom kunnen vliegen. En landen als China, waar Shell nu veel vloeibaar gas (lng) aan levert, zullen weer naar kolen moeten grijpen, die nog veel slechter voor het klimaat zijn. Concurrerende oliebedrijven zullen in het gat springen dat Shell achterlaat, waardoor het klimaat ook niet geholpen is. Als die nog ‘viezer’ werken dan Shell, dan werkt het vonnis zelfs „contraproductief”, aldus Shell.

Shell waarschuwt ten slotte dat dit soort klimaatzaken slecht zijn voor het ‘vestigingsklimaat’, een waarschuwing die door werkgeversorganisatie VNO-NCW wordt geëchood. Vanwege het risico op dit soort zaken zouden bedrijven huiverig zijn om te investeren, of zelfs overwegen te vertrekken naar het buitenland.

Milieudefensie gaf in de rechtbank verschillende redenen waarom het allemaal wel mee zou vallen met die risico’s. De milieuorganisatie stelt onder andere dat concurrenten helemaal niet zo gemakkelijk de plek van Shell zouden kunnen innemen, omdat de eigen productie verhogen bijvoorbeeld lang duurt. Het ‘risico’ van fossiele brandstoffen verkopen wordt bovendien groter, want andere oliebedrijven hangen dan ook rechtszaken boven het hoofd.

Het wees verder op ogenschijnlijke tegenstrijdigheden in de redenering van Shell. Dat klanten van Shell niet én in problemen kunnen komen doordat Shell hun niets meer kan verkopen, én concurrenten van Shell tegelijkertijd de verkoop van Shell zouden kunnen vervangen.

Shell gaat bij verlies niettemin in cassatie. Shell-baas Wael Sawan kondigde dit afgelopen zomer ook nog expliciet aan, in een interview met NRC. Hij wees daarbij ook op een mogelijke rol voor het Europese Hof van Justitie, de allerhoogste rechtbank in de EU. Alles bij elkaar kan zo’n traject zomaar meerdere jaren duren. Misschien wel meer dan er resteren voordat het vonnis daadwerkelijk uitgevoerd moet zijn.

Een vertragingstactiek? Bij Shell ontkennen ze dat met klem. Het bedrijf zou al „in lijn” met het vonnis handelen, met allerlei reductieplannen. Maar in het interview met Sawan werd wel duidelijk dat Shell tot het allerlaatst wacht om de bulk van de ingrepen te doen om aan de zwaarste bepaling van het vonnis te voldoen: de reductie van de uitstoot van zijn klanten.

Directeur Donald Pols van Milieudefensie zei tijdens een ‘briefing’ voor journalisten deze week dat Shell juist steeds minder snel vergroent. Over de uitspraken van Sawan zei hij dat hij het „schokkend” vindt „dat een bedrijf dat zo’n grote rol speelt in het veroorzaken van gevaarlijke klimaatverandering op voorhand al zegt de uitspraak naast zich neer te leggen”.

Scenario 2Shell wint alsnog

Voor Milieudefensie zou dit een enorme nederlaag zijn. En voor het klimaat vooral ook, denken ze daar. Milieudefensie vreest dat deze uitkomst ertoe zal leiden dat Shell zijn vergroeningsplannen verder gaat afzwakken, omdat er dan helemaal geen enkele reductieplicht meer zou zijn (Shells eigen doelen zijn niet bindend). Er zijn ook aandeelhouders die willen dat Shell minder snel vergroent, omdat groene investeringen minder rendement zouden opleveren dan ‘fossiele’ projecten. Onder die druk heeft Shell eerder al enkele doelen afgezwakt.

Het ‘verdwijnen’ van een juridisch precedent maakt het winnen van andere klimaatzaken mogelijk ook lastiger. Wereldwijd groeit het aantal klimaatzaken snel, inmiddels zijn er ruim tweeduizend zaken aangespannen tegen bedrijven en overheden. Milieudefensie vraagt zich ook af wie, als de rechter het niet doet, dan nog grote multinationals zoals Shell kan dwingen om meer te doen tegen klimaatverandering. Shell is de afgelopen decennia zo groot en machtig geworden (meer dan duizend vennootschappen in zeventig landen), dat zowel nationale als internationale overheden het bedrijf eigenlijk niet meer kunnen reguleren, zegt de milieuorganisatie. De rechter is dan „het laatste bastion” om Shell tot de benodigde klimaatactie te dwingen.

Dat Milieudefensie in dit scenario in cassatie gaat, lijkt voor de hand te liggen. De milieuorganisatie heeft (net als Shell) veel tijd en geld gestoken in de zaak. Maar directeur Pols wilde vorige week niet in zijn kaarten laten kijken. „Wij gaan niet op de zaken vooruitlopen.” Shell zal deze uitkomst in elk geval toejuichen. En ook bij veel andere hoofdkantoren zal er opluchting zijn. Niet in de laatste plaats bij ING, waar Milieudefensie inmiddels ook tegen wil procederen.

Scenario 3Iets ertussenin

Het kan ook zijn dat het Gerechtshof het vonnis een beetje, of veel, afzwakt. Mogelijk blijven de eisen voor de reductie van de eigen uitstoot van Shell bijvoorbeeld overeind, maar wordt de verplichting om die van zijn klanten terug te dringen geschrapt. Of die verplichting (nu dus 45 procent) wordt verlaagd, naar bijvoorbeeld 25 procent. Er zijn tal van variaties denkbaar.

Maar ook dan is de juridische strijd naar alle waarschijnlijkheid niet voorbij. Shell wil sowieso de verplichting om de klantuitstoot te verlagen van tafel. Maar ook als de andere eisen blijven staan, overweegt het in cassatie te gaan. Omdat Shell dan een juridische plicht heeft om die reductie te realiseren. Shell is goed op weg om zijn eigen uitstoot (een zeer klein deel van de totale uitstoot, 5 procent) te verminderen, zegt het. Maar het wil liefst geen dwang om dat te doen. Voor het geval er zich in de toekomst omstandigheden voordoen waardoor Shell juist denkt dat het weer even meer moet uitstoten. De energiecrisis in 2022 zag ook niemand aankomen, maar leidde wel tot een schreeuwende behoefte van overheden aan extra olie en gas.

Of afzwakking van de eisen rond de klantuitstoot voor Milieudefensie een ‘rode lijn’ is, en dus tot cassatie leidt, is onduidelijk. Directeur Pols wilde hierop geen antwoord geven tijdens de briefing deze week. Maar deze eis is wel altijd ontzettend belangrijk geweest voor Milieudefensie, omdat zoveel van de uitstoot van oliebedrijven nou eenmaal bij klanten ‘zit’.

Zelfs de manier waarop aan de eisen moet worden voldaan, zou kunnen veranderen dinsdag. Shell heeft volgens het eerdere vonnis veel vrijheid gekregen om te bepalen hoe het precies aan de eisen gaat voldoen, zegt het. Dat zou dus ook kunnen door kort voor de deadline, in 2030, een aantal olie- en gasvelden te verkopen. Dan daalt Shells CO₂-uitstoot snel, maar is het klimaat niet geholpen. Die velden worden dan door een ander oliebedrijf overgenomen. Sawan zei in het interview met NRC dus al dat Shell pas op het allerlaatste de bulk van de maatregelen gaat nemen.

Milieudefensie is bezorgd hierover en vroeg in de rechtszaal om „verduidelijking” van het hof over welke vrijheid Shell precies heeft. Het zou voor het klimaat beter zijn als Shell velden sluit in plaats van doorverkoopt, aldus Milieudefensie. Vond de rechter dat ook? Shell zelf vindt dat een juridisch affront, een oprekking van het eerdere vonnis. In hoger beroep mag je immers nooit slechter af zijn dan daarvoor.

Aan het hof om daar al dan niet iets over te zeggen. Alsof het nog niet spannend genoeg is.

Tijdlijn
Proces tegen Shell

April 2018: Milieudefensie kondigt aan naar de rechter te stappen als Shell zijn activiteiten en investeringen niet aansluit op het Klimaatakkoord van Parijs. Shell kreeg acht weken de tijd om te reageren en de klimaatzaak te voorkomen.
Mei 2018: Shell laat via een brief aan Milieudefensie weten niet in te gaan op de eisen van de milieuorganisatie.
Februari 2019: Milieudefensie stuurt een brief naar Shell, waarin staat dat andere organisaties, zoals Greenpeace, zich zullen aansluiten bij de rechtszaak. In diezelfde periode geven ook ruim 17.000 mensen zich op als mede-eiser.
April 2019: Een jaar na aankondiging is het juridisch proces begonnen. Milieudefensie dient de dagvaarding in.
April 2019: Shell verschijnt voor de rechter.
November 2019: Shell reageert op de dagvaarding, een Conclusie van Antwoord in juridische termen, met een document van 271 pagina’s.
December 2020: Vier hoorzittingsdagen vinden plaats.
Mei 2021: Milieudefensie wint. Shell bedrijf moet zijn uitstoot sneller terugschroeven dan het zelf van plan was. Dat is wereldnieuws.
Juli 2021: Shell zegt in hoger beroep te willen gaan. Ze vinden het geen goede oplossing dat de rechter één bedrijf verplicht om te verduurzamen. Wél belooft toenmalige topman Ben van Beurden dat Shell zijn reductie zal versnellen.
Maart 2022: Shell opende het hoger beroep met een 220 pagina’s tellende ‘memorie van grieven’.
Oktober 2022: Milieudefensie volgde met een ‘memorie van antwoord’ van 248 pagina’s.
April 2024: De wereld kijkt toe wanneer Shell en Milieudefensie opnieuw tegenover elkaar staan, nu in het hoger beroep.
November 2024: Uitspraak hoger beroep in Den Haag.

Illustraties Pepijn Barnard

Het Verenigd Koninkrijk moet onder Labour veel productiever worden: ‘In Engeland hebben we een heleboel Oude Pekela’s’

admin
November 7, 2024
0

De nieuwe Labourregering zou het Verenigd Koninkrijk aantreffen „in de slechtste economische omstandigheden sinds de Tweede Wereldoorlog”. Grote woorden van Rachel Reeves, sinds 5 juli minister van Financiën van het Verenigd Koninkrijk. Ze kenschetste er voor en na de verkiezingen de stand van de economie én de opgave voor de nieuwe regering mee.

Deze historische vergelijking, die moet uitdrukken hoe slecht de Britse economie ervoor staat, zou je kunnen afdoen als politieke retoriek. Maar niet alleen politici zeggen het. Zo noteerde de denktank Resolution Foundation dat de Britten de afgelopen vijftien jaar een ongekende periode meemaakten van stagnatie of zelfs achteruitgang van de lonen. De laatste keer dat lonen zo lang achteruitgingen, was ten tijde van de napoleontische oorlogen, begin negentiende eeuw.

Sinds 2008 heeft de economie van het Verenigd Koninkrijk te kampen gehad met meerdere buitengewone schokken: de grote financiële crisis, Brexit, de coronapandemie en een piek in de inflatie, met hoge prijzen voor energie en voedsel.

Opeenvolgende Britse regeringen hebben geprobeerd de verschillende economische problemen aan te pakken. Afhankelijk van hun politieke opvattingen zullen Britten zo hun mening hebben over beleid en resultaten. Het gezaghebbende Institute for Fiscal Studies, dat de Britse publieke financiën onderzoekt, was er in een recent rapport in elk geval glashelder over. De eerste zin: „De economische prestaties van het Verenigd Koninkrijk in de afgelopen twee decennia zijn werkelijk niet anders te omschrijven dan als een politiek falen.”

Groei voorop

Dat er iets met de economie moet gebeuren, staat voor de Labourregering die deze zomer aantrad als een paal boven water. Vorige week woensdag presenteerde minister Reeves haar eerste begroting en in het Lagerhuis verkondigde ze dat „economische groei” Labours belangrijkste missie is. Premier Keir Starmer zei het eerder zo: „Welvaartscreatie is prioriteit nummer één, groei is onze corebusiness.”

De vraag is hoe de regering dat denkt te bereiken. Wat kan ze doen om de Britse economie weer te laten groeien?

Bart van Ark, hoogleraar economie aan de Universiteit van Manchester, waardeert het dat de regering met een langetermijnvisie is gekomen. Premier Starmer spreekt regelmatig van een „decennium van vernieuwing” om het Verenigd Koninkrijk weer op te bouwen. Wel waarschuwt Van Ark dat effecten van groeibeleid op zich zullen laten wachten: „Tien jaar is het minimum dat je nodig hebt.” Ook Richard Davies, hoogleraar publiek begrip van economie in Bristol, denkt dat het „een enorme uitdaging” is om groei te bewerkstelligen.

Beide economen zijn expert op het gebied van economische groei en arbeidsproductiviteit. Zij weten: de economie van een land kan groeien als mensen meer uren gaan werken, of als het aantal inwoners groeit – dan wordt er meer geproduceerd, verdiend en uitgegeven. Zowel in het Verenigd Koninkrijk als in Nederland is de economie de afgelopen tien jaar met name gegroeid door toename van het aantal gewerkte uren.

Sneller, slimmer

Maar economische groei kan ook veroorzaakt worden door per gewerkt uur productiever te worden, per uur meer waarde toe te voegen: door sneller, effectiever, slimmer of beter te werken. Dan stijgt wat economen de arbeidsproductiviteit noemen. En dus onderzoeken ze hoe je die arbeidsproductiviteit kan laten toenemen, om zo economische groei te bewerkstelligen: met minder inspanning of tegen lagere kosten dezelfde of zelfs grotere waarde creëren.

Dat is in het Verenigd Koninkrijk nodig, want het land kende in de twee à drie decennia tot de financiële crisis van 2008 een jaarlijkse groei van die arbeidsproductiviteit van zo’n 2 procent. Erna daalde die groei tot gemiddeld 0,5 procent, een veel diepere val dan westerse landen als de Verenigde Staten, Duitsland of Frankrijk kenden.

Omdat meer uren werken en/of hogere immigratie voor een samenleving niet altijd aantrekkelijk zijn, moet economische groei komen van hogere arbeidsproductiviteit. Voldoende economische groei is nodig, zegt Van Ark, „als we als samenleving alle dingen willen bereiken die we willen, inclusief bestrijding van klimaatverandering, betere gezondheidszorg en hoger welzijn”. De urgentie is volgens hem groot: „Het laten versloffen is iets waar de volgende generatie een enorme prijs voor moet betalen.” Zonder grotere groei van de arbeidsproductiviteit wordt een hogere levensstandaard lastig haalbaar, of die nu tot uitdrukking komt in een hoger inkomen, meer vrije tijd of betere publieke voorzieningen.

In brede zin, zo legt Van Ark uit, gaat het er bij een stijging van de arbeidsproductiviteit om „hoe we onze beperkte bronnen – arbeid, en ook kapitaal, energie, materialen, grondstoffen – zo kunnen combineren dat we betere resultaten bereiken voor de samenleving”.

Onderinvestering

Van Ark, directeur van The Productivity Institute, waar economen van meerdere Britse universiteiten onderzoek doen naar arbeidsproductiviteit, ziet drie oorzaken voor de lage groei. „De eerste is dat Engeland systematisch en langdurig heeft ondergeïnvesteerd – in machines en gebouwen, maar ook in menselijk kapitaal, in onderwijs en training. Ondergeïnvesteerd in kennis, in R&D [onderzoek en ontwikkeling], in infrastructuur.”

Het niveau van de Britse private investeringen lag tussen 1997 en 2022 op in totaal 14,8 procent van het bruto binnenlands product, waar dat in de meeste andere G7-landen zo’n 17 tot 19 procent was. Ook de publieke investeringen bleven achter.

Een tweede oorzaak is dat de verspreiding van kennis en technologie, wat economen ‘diffusie’ noemen, moeizaam verloopt. Dat komt onder meer door afwezigheid van goed werkende instellingen die kennis uit de wetenschap en de praktijk bij elkaar brengen, zegt Van Ark – zoals Duitsland de Fraunhofer-instituten heeft en Nederland bijvoorbeeld TNO. Een gevolg daarvan is een onevenwichtige structuur in een aantal bedrijfstakken. Zo kent de Britse economie sectoren met een klein aantal heel sterke bedrijven, zoals farmacie en financiële en zakelijke dienstverlening, en daaronder „een lange staart van bedrijven die het niet zo goed doen ten opzichte van de leiders”.

Bestuurlijke inrichting

Een derde oorzaak van de geringe Britse productiviteitsgroei in de laatste vijftien jaar hangt met de tweede oorzaak samen, maar is niet-economisch: de bestuurlijke inrichting van het land. Het Verenigd Koninkrijk, stelt Van Ark, is „het meest gecentraliseerd geleide land” van de 38 democratische markteconomieën die zijn aangesloten bij de OESO. De nationale overheid heeft enorm veel macht, en daarnaast is er „een enorme fragmentatie van bestuurlijke instellingen op lokaal niveau”. Waar het de Britten aan ontbreekt is een tussenbestuurslaag, zoals Nederland de provincies heeft en Frankrijk de regio’s.

Van Ark: „Die tussenlaag doet twee dingen die zowel de centrale overheid als de lokale overheid niet goed kunnen: ruimtelijke ontwikkeling en infrastructuur.” In Londen kan niet voor het hele land worden besloten waar de bouw van huizen of kantoren de economie op regionaal niveau verbetert. Als lokale autoriteiten een brug of een spoorlijn willen aanleggen, moeten ze wel nagaan of naburige gebieden daar ook op zitten te wachten: infrastructuur moet op elkaar aansluiten. Volgens Van Ark doet zo’n tussenlaag „very boring, but very important stuff voor economische groei en productiviteit”.

Gebrek aan dynamiek

Hoogleraar Davies, ook directeur van een onderzoeksverband aan de London School of Economics dat zich op economische groei richt, ziet nog een aspect dat groei van de arbeidsproductiviteit hinderde: gebrek aan dynamiek in de economie. Daardoor bewegen personeelsaantallen onvoldoende mee de productiviteit van hun bedrijven.

Helpen stoppen

Voor meer dynamiek heb je volgens Davies simpelweg regulering nodig die het voor bedrijven eenvoudig maakt om te starten, kapitaal aan te trekken, personeel in te huren, enzovoort. Maar ook, „en dat is waar een politicus liever niet over praat: beleid dat bedrijven die het niet goed doen helpt te stoppen, zoals bijvoorbeeld faillissementswetgeving en afwikkelingsprocedures”.

Andere oplossingen zijn evenmin eenvoudig. Hoe zorg je ervoor dat bedrijven meer investeren? Economen wijzen erop dat Britse bedrijven zich meer op kortetermijnwinst en minder op de lange termijn richten dan Nederlandse of Duitse. Dat komt doordat werknemers in het VK minder zeggenschap hebben, en omdat er minder langetermijnaandeelhouders zijn zoals grote pensioenfondsen.

Je hebt hoe dan ook een brede aanpak nodig, stelt Van Ark, zeker in het Verenigd Koninkrijk waarin de ongelijkheid tussen regio’s zo groot is. „Er zijn zoveel regio’s waar het productiviteitsniveau laag is dat het niet makkelijk is die plekken eruit te halen met één interventie.”

Eén investering in infrastructuur of één nieuw bedrijf is dan niet genoeg. „Neem Oude Pekela in Groningen. Als we daar morgen Google neerzetten, gaat dat echt niks veranderen aan Oude Pekela. Daar moet heel veel meer gebeuren. Nou, in Engeland hebben we een heleboel Oude Pekela’s.”

Minstens zo belangrijk: het beleid moet voor langere tijd vastliggen, zegt Van Ark. Het VK had de afgelopen jaren „om de haverklap nieuwe regeringen, nieuwe ministers. En waar je in veel andere landen, inclusief Nederland, ziet dat zelfs bij een andere regering beleid eigenlijk maar langzaam verandert, bestaat in Engeland een neiging om bij een nieuwe regering, of zelfs maar een nieuwe minister, het roer helemaal om te gooien.”

Van Ark schat dat het VK sinds de Conservatieven aan de macht kwamen (2010), elf vormen van industriële politiek hebben gehad. „Dat creëert een hoop onzekerheid bij bedrijven om te gaan investeren.”

Stabiliteit bieden was een van de kernboodschappen van Labour in de campagne, die het nu moet zien waar te maken. Een groeistrategie is er ook, en minister Reeves kondigde bij de begroting vorige week de eerste miljardeninvesteringen aan. Het is voor de Britten te hopen dat die de gewenste effecten gaan hebben.

Luister naar