Uitkopen mag, nu nog boeren vinden die dat willen

Goed nieuws uit Brussel kan het kabinet in Den Haag wel gebruiken bij de moeizame aanpak van stikstof. De Europese Commissie heeft dinsdag akkoord gegeven voor twee vrijwillige uitkoopregelingen voor veehouders, onder wie de ‘piekbelasters’, de grootste stikstofuitstoters. Het gaat om 1,47 miljard euro voor de uitkoop van boeren bij aangetaste natuurgebieden (Natura 2000).

Deze toestemming vanuit Brussel is een cruciale voorwaarde voor natuurherstel en vergunningverlening voor boeren en bouwprojecten – maar nog geen garantie op succes met de stikstofaanpak. Als de Europese Commissie níet had ingestemd, omdat de subsidieregelingen als ongeoorloofde staatssteun zouden gelden, had het kabinet een groot politiek probleem gehad.

Het kabinet wil dat in totaal drieduizend piekbelasters, zowel boeren als fabrieken, hun stikstofuitstoot nog dit jaar fors terugdringen. Deze ondernemers krijgen financiële steun om vrijwillig te verduurzamen, te stoppen of te verhuizen. Houders van melkvee, varkens, pluimvee en kalveren kunnen er tijdelijk aanspraak op maken. Daarna kan het Rijk overgaan tot gedwongen beëindiging van bedrijven, heeft het kabinet eerder bekendgemaakt.

Planten en dieren

Het bredere doel van het kabinet is nog steeds halvering van de stikstofuitstoot in 2030 – al wil coalitiepartij CDA over dat streefjaar heronderhandelen, na de pijnlijke uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen in maart. De aanpak is nodig voor behoud van planten- en dierensoorten, schoon drinkwater, schone lucht en een gezonde bodem, zegt het kabinet. In totaal trekt het kabinet tot 2035 ruim 24 miljard euro uit voor de aanpak van stikstof.

Lees het artikel Een ‘blanco cheque’ van 24,3 miljard, ‘crisis in wording’: oppositie fel over fonds voor landbouw en natuur

De afgelopen maanden vonden intensieve gesprekken plaats tussen Den Haag en Brussel over de precieze voorwaarden van de uitkoopregelingen. Vooral het risico dat stoppende boeren elders in Europa een nieuw bedrijf zouden openen moest voldoende worden afgedicht. Anders zou een Nederlandse boer over de grens gesubsidieerd kunnen gaan concurreren met andere boeren. Dat is nu gelukt: boeren die gebruikmaken van de regelingen moeten garanderen dat ze niet elders in Nederland of binnen de Europese Unie eenzelfde bedrijf voortzetten.

Van de 1,47 miljard aan staatssteun is twee derde, 975 miljoen euro, bedoeld voor de piekbelastersregeling. Ondernemers die in deze categorie vallen, kunnen naast de volledige waarde van hun bedrijf aanspraak maken op een ‘groene bonus’ van 20 procent. Voor boeren die niet als piekbelaster gelden, is de regeling iets minder royaal: zij kunnen maximaal 100 procent van hun bedrijfswaarde ontvangen.

Unieke regelingen

De regelingen zijn in Europa nog uniek en vloeien voort uit een verruiming van de Europese staatssteunregels eind vorig jaar. Traditioneel kijkt Brussel bij het beoordelen van staatssteun primair naar of en hoe sterk die de concurrentie in Europa beïnvloeden. Maar in het kielzog van de Europese ‘Green Deal’ zijn ook de regels voor staatssteun op de schop gegaan, waardoor klimaat of milieu nu ook een rol spelen.

Voor de landbouwsector betekent dat dat boeren ruimer ondersteund mogen worden als zij bepaalde milieumaatregelen nemen. Ook zit in de nieuwe regels een expliciete passage die staatssteun in ruil voor de volledige of gedeeltelijke sluiting van boerenbedrijven toestaat als dat om milieuoverwegingen gebeurd. Dat laatste maakt de Nederlandse uitkoopplannen nu mogelijk.

De Europese instemming is een opsteker voor stikstofminister Christianne van der Wal (VVD) en landbouwminister Piet Adema (ChristenUnie). Begin dit jaar moest Adema zich in de Tweede Kamer nog verantwoorden voor slecht nieuws uit Brussel: de Europese Commissie besloot toen dat er een einde moest komen aan de uitzondering voor Nederlandse boeren om meer mest over hun land te mogen uitrijden.

Afgekeurd

Groen licht vanuit Brussel kan de moeizame opkoop van boerenbedrijven stimuleren; de agrarische sector wacht al lang op duidelijkheid over de regelingen. Het opkopen van grote stikstofvervuilers creëert ten eerste ruimte voor de natuur, en om de zogeheten PAS-melders te legaliseren, zo maakte het kabinet maandag bekend. Dit zijn ongeveer tweeduizend boeren die nu zonder vergunning zitten omdat de Raad van State het vorige stikstofbeleid in 2019 heeft afgekeurd.

Lees meer artikelen over het thema stikstof

Maar hoeveel ‘piekbelasters’ daadwerkelijk gebruik zullen maken van de regeling, is afwachten. Wie het zijn, is vooralsnog onbekend: het ministerie van Landbouw zegt geen ‘lijst van grootste vervuilers’ te hebben. Veel van die drieduizend piekbelasters zullen hun bedrijf willen voortzetten, voorspelde brancheorganisatie LTO dinsdag. Het budget is bovendien niet genoeg als zich te veel gegadigden zouden melden.

Een fors aantal piekbelasters peinst er niet over zich te laten uitkopen, inventariseerde NRC eerder. Andere uitkoopregelingen hebben in 25 jaar tijd ook niet veel opgeleverd, onderzocht het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) vorig jaar. Tegelijkertijd zijn er wel veel boeren die weinig toekomstperspectief hebben: circa de helft van de boeren ouder dan 55 jaar heeft geen opvolger – al zijn dit vooral kleinere boeren.

Met de opkoopregelingen heeft het kabinet ook nog geen Landbouwakkoord binnen handbereik. Dat akkoord tussen overheid en boeren moet helpen de omslag naar duurzame landbouw op lange termijn te maken. Maar over gevoelige onderwerpen, zoals mest en grondeigendom, zijn verschillende partijen aan tafel verdeeld. Half mei moet er een eerste versie liggen, er zijn twijfels of er ook echt een breed gedragen akkoord tot stand komt.