Het arrestatiebevel tegen president Poetin is meer dan een symbolische stap

Het arrestatiebevel dat het Internationaal Strafhof vrijdag heeft uitgevaardigd tegen Vladimir Poetin lijkt op het eerste gezicht slechts een symbolisch gebaar, maar dat is het niet. Hoewel de kans klein is dat hij ooit in Den Haag zal terechtstaan, is het ook niet uitgesloten. Daarnaast heeft het arrestatiebevel neveneffecten waar de Russische president – ook als hij uit handen van het hof weet te blijven – last van zal krijgen.

Poetin wordt beschuldigd van de deportatie van honderden Oekraïense kinderen uit weeshuizen en opvanghuizen naar Rusland, wat geldt als een oorlogsmisdaad. Veel van deze kinderen zijn door Russen geadopteerd. Poetin heeft per decreet een wetswijziging afgekondigd waardoor het Russisch staatsburgerschap versneld kan worden verleend. Volgens aanklager Karim Khan laat dit zien dat het de bedoeling was dat de kinderen hun land permanent zouden verlaten.

Een tweede arrestatiebevel werd uitgevaardigd voor Maria Lvova-Belova (38), die door Poetin was aangesteld als commissaris voor kinderrechten. Zij heeft leiding gegeven aan de deportaties. Poetin wordt bovendien aangerekend dat hij als president niets heeft gedaan om de operaties te stoppen en de daders ter verantwoording te roepen (de zogeheten command responsibility).

Omdat Rusland het hof niet erkent en de rechters geen eigen politiemacht hebben, is het onwaarschijnlijk dat Poetin en Lvova ooit in Den Haag verantwoording moeten afleggen. Het gebrek aan arrestaties is sinds de oprichting van het hof in 2002 altijd het belangrijkst manco geweest.

1.Waarom is dit dan toch meer dan een symbolische stap?

Vooropgesteld: ook de symboliek van deze maatregel is van groot belang. Voor het eerst wordt Poetin serieus ter verantwoording geroepen voor de mensenrechtenschendingen die onder zijn gezag worden gepleegd. Of het nu gaat om de vernietiging van de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny in 1999, de Russische bombardementen op Syrië of de politieke moorden in Rusland zelf; voor het eerst zegt een internationale rechtbank dat hij tekst en uitleg moet komen geven.

Ook de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, die is opgericht om oorlogen te voorkomen of zo snel mogelijk te beëindigen, heeft Poetin nooit een halt kunnen toeroepen. Als een van de vijf permanente leden kan Rusland elk optreden met een veto tegenhouden. Dit is de eerste keer dat het Strafhof de leider van een van deze landen aanpakt en laat zien dat ook zij niet onaantastbaar zijn.

Verder biedt het arrestatiebevel natuurlijk morele steun aan de Oekraïners. En wie weet sterkt het de kinderen die naar Rusland gebracht zijn en die zich afvragen of ze de Russische nationaliteit en identiteit wel wíllen aannemen. „We kunnen niet toestaan dat kinderen als oorlogsbuit behandeld worden”, verklaarde Khan vrijdag. Hij wil niet alleen dat Poetin en Lvova veroordeeld worden, maar ook dat de kinderen worden teruggebracht naar Oekraïne.

Het Strafhof weet zelf ook dat de kans op arrestatie klein is. Maar gerechtigheid is niet het enige doel van deze stap. Het hof hoopt dat de arrestatiebevelen een afschrikwekkende werking hebben en er zo deportaties voorkomen worden.

Een direct gevolg van de arrestatiebevelen is dat Poetins bewegingsvrijheid kleiner is geworden. Wereldwijd zijn er 123 staten aangesloten bij het Strafhof. Als hij voet op hun bodem zet, zijn zij verplicht hem te arresteren. In de praktijk werkt dit niet altijd – zo liet Zuid-Afrika in 2015 de Soedanese president Bashir lopen – maar reizen is nu wel moeilijker geworden voor Poetin. Dit blijft voor de rest van zijn leven zo, ook als hij president af is.

Ook het opheffen van internationale sancties is moeilijker zolang er internationale arrestatiebevelen open staan. Verder is Poetins positie op het wereldtoneel nu toch iets veranderd. Veel landen hebben zich steeds nadrukkelijk neutraal opgesteld in de oorlog, om hun relatie met Rusland goed te houden. Voor hen is die afweging net iets ingewikkelder geworden. Als de Chinese president Xi Jinping maandag voor een driedaags staatsbezoek in Moskou landt, is hij te gast bij een gezocht man.

Lees ook: Weeshuis in Lviv: kralen en My Little Pony om de oorlog te vergeten

2. Hoe zou een arrestatie toch kunnen plaatsvinden?

Eerdere arrestaties van gezochte regeringsleiders wijzen uit: zeg nooit nooit. De Bosnisch-Servische leider Radovan Karadzic was al elf jaar voortvluchtig toen hij in 2008 in de buurt van Belgrado werd opgepakt. De Servische autoriteiten hadden reden om hem te zoeken omdat dit een voorwaarde was voor toenadering tot de Europese Unie. Een nieuwe politieke wind, die wil afrekenen met het verleden, kán ook in Moskou opsteken. Maria Lvova-Belova zit in een kwetsbaarder positie dan Poetin: een kleinere vis wordt makkelijker overboord gegooid.

Een ander mogelijk scenario is dat van de Liberiaanse oud-president Charles Taylor. Hij had asiel gekregen in Nigeria, maar in 2006 werd dat land hem zat en wilde het hem weer terugsturen. Taylor probeerde de grens met Kameroen over te vluchten maar werd opgepakt en op het vliegtuig naar Den Haag gezet. Als Poetin ooit in een bevriend buitenland neerstrijkt zal ook hij voor altijd afhankelijk blijven van de welwillendheid van zijn gastheer.

3. Waarom heeft het Strafhof uit alle misdaden in Oekraïne juist deze gekozen?

Dat heeft niet alleen te maken met de eerder genoemde zorgen om deze kinderen. Er vinden zwaardere misdaden plaats in de oorlog dan de deportaties, ook tegen kinderen. Wat deze misdaad ‘geschikt’ maakt is onder andere de beschikbaarheid van het bewijs. Veel Russen die betrokken zijn bij de deportaties zijn daar trots op en vertellen graag via (sociale) media dat zij een kind uit een oorlogssituatie hebben gehaald. Maria Lvova deelde bijvoorbeeld op Telegram dat zij zelf een tiener uit Marioepol heeft geadopteerd. De jongen had in het begin nog wel heimwee, schreef ze, maar na twee maanden ging het al veel beter.

Een ander argument is dat de deportaties goed te isoleren zijn van de discussie over de oprichting van een speciaal Oekraïne-tribunaal. Oekraïne en westerse landen willen Poetin graag vervolgen voor ‘agressie’, het binnenvallen van een land. De oorlogsmisdaden die bij die inval gepleegd worden moeten ook worden aangepakt, maar de oorlog begon bij Poetins imperialisme.

Het Strafhof kan agressie alleen vervolgen als Rusland de rechtsmacht van het hof op dat terrein erkent en dat doet het niet. De Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Hoekstra (CDA) pleit voor de vestiging van een apart tribunaal in Den Haag, maar mede door het Russische veto in de Veiligheidsraad is de oprichting onzeker. Als het er komt, moet er een duidelijke werkverdeling komen tussen dit hof, het Strafhof en de Oekraïense justitie, die gearresteerde Russische militairen vervolgt. Het kan nog jaren duren voor het zo ver is.