BBB is nu de vertolker van het humeur van Nederland

Er wás een tweestrijd, het was alleen een andere. De daverende, historische overwinning van de BoerBurgerBeweging bij de Provinciale Statenverkiezingen heeft de verhoudingen in Den Haag volledig op hun kop gezet.

Terwijl de VVD de verkiezingen verkocht als een ideeënstrijd met de centrumlinkse partijen GroenLinks en PvdA, bleek het échte conflict ergens anders te liggen. Dit was de tweestrijd tussen de twee humeuren van Nederland.

Het humeur van overwegende tevredenheid, van geloof in de kracht van het compromis en het politieke midden, had een moeilijke avond. Partijen die dit humeur uitstraalden, coalitiepartijen én loyale oppositiepartijen, verloren bijna allemaal. De coalitie van het kabinet-Rutte IV (VVD, D66, CDA en ChristenUnie) zou volgens de prognoses nog maar op 24 van de 75 zetels in de Eerste Kamer kunnen rekenen. De leden van de Provinciale Staten kiezen in mei de samenstelling van de Eerste Kamer. Twee loyale oppositiepartijen, GroenLinks en PvdA, bleven overeind. Beide partijen hebben de coalitie al vaak aan een meerderheid geholpen in de Eerste Kamer, wat het ‘linkse wolk’-argument van Rutte ongeloofwaardig maakte.

Humeur van de onvrede

Het ándere humeur is dat van de onvrede, het chagrijn over de gevestigde orde, van het gevoel dat alles anders moet. BBB is de vertolker van die onvrede geworden. De jonge partij van Caroline van der Plas boekte een zege die maar aan een paar politieke doorbraken doet denken: de LPF in 2002 en FVD in 2019.

BBB is sinds 2021, toen de partij met één zetel in de Tweede Kamer belandde, aan een grote opmars bezig. Het kabinet moet werk maken van een stikstofwet, klimaatbeleid en de toekomst van de landbouw uitdenken. Juist op die onderwerpen heeft BBB op het populistische speelveld bijna een monopolie, zoals PVV-leider Geert Wilders woensdagavond terecht opmerkte.

Cruciaal in de opmars van BBB was dat het de belangen van de agrarische sector wist te verbinden aan een bredere onvrede over de landelijke bestuurscultuur. BBB scoorde niet alleen in plattelandsgebieden, maar ook in grote en middelgrote steden.

De onvrede uit zich in een laag vertrouwen in politiek. Vorig jaar bleek uit onderzoek van I&O Research, in opdracht van NRC, dat bijna 80 procent ontevreden is over het kabinet. Premier Rutte kan zich niet langer aan de malaise onttrekken: hij kreeg een 4,5 als rapportcijfer.

Effectief campagne

BBB voerde effectief campagne tegen de stikstofplannen van het kabinet. Het kabinet werkt aan een wet die ervoor moet zorgen dat de uitstoot van stikstof in 2030 fors omlaag is gebracht, met zogeheten ‘moet brengen, en dat er ’ijkmomenten’ in 2025 en 2028 zijn. Dat betekent onder meer dat grote vervuilers zullen moeten sluiten, gedwongen of vrijwillig. De onrust die deze plannen geven, met massale boerenprotesten tot gevolg, heeft BBB electorale zuurstof gegeven.

Het rechts- en radicaal-rechts populisme is een volwaardige politieke stroming geworden. De LPF was in 2002 nog de enige partij op die flank, nu bevinden zich daar BBB, PVV, JA21 en FVD. In de Eerste Kamer is de stroming – hoe verschillend de partijen ook zijn – met, volgens de prognose, 24 van de 75 zetels groot. De verkiezingen zijn daarmee in lijn met de analyse van politicologen dat er niet langer twee dominante politieke stromimngen zijn, centrum-links en centrum-rechts, maar drie. Rechts van de VVD is een volwaardige politieke zuil ontstaan, die elke verkiezing wat groter wordt. Overigens noemt Caroline van der Plas haar partij rechts als het gaat om asiel en migratie, en links op sociaal-economische thema’s.

Zoek hier de uitslag op in je eigen provincie of gemeente

Bij de collegevorming in de meeste provincies is BBB een vrijwel niet te negeren factor geworden. Dat zal betekenen dat provinciebesturen nog feller zullen ageren tegen de stikstofplannen van het kabinet, die zij moeten uitwerken. De provinciale samenwerking met partijen als VVD en CDA is meteen een test voor de landelijke politieke dynamiek. Op provinciaal niveau lijkt de afstand tussen VVD, CDA en BBB minder groot. Meerdere lijsttrekkers van beide regeringspartijen hebben al gezegd de stikstofplannen niet, of niet in deze vorm, uit te willen voeren. Dat is slecht nieuws voor Rutte IV: zelfs de eigen partijen willen al niet meewerken aan dit complexe dossier. Tegelijk biedt het ook een kans. Het zeer geradicaliseerde FVD was in 2019 vrijwel uitgesloten als coalitiepartner: alleen in Limburg en Noord-Brabant belandden zij in colleges. Bij BBB ligt dat anders. Daar is samenwerking niet op voorhand uitgesloten.

Kansen voor Rutte

Dat biedt kansen in Den Haag. De vrijgekomen zetels van FVD en afsplitsingen in de Eerste Kamer (van twaalf naar twee, volgens de prognose) bieden Rutte ruimte om te manoeuvreren. Hij kon jarenlang weinig met rechts, en deed veel zaken met centrum-links. In ruil daarvoor konden GroenLinks en PvdA eisen stellen.

Nu kan Rutte twee meerderheden zoeken, op veel onderwerpen. De linkse route kan nog altijd. En als dat niet lukt, kan hij zaken doen met BBB. Of hij kan beide partijen tegen elkaar uitspelen. Alleen al dreigen met een andere meerderheid verkleint de onderhandelingsruimte voor de oppositie. In die zin is de verkiezingsuitslag niet alleen maar slecht voor Rutte.

Het lijkt alleen onmogelijk dat het kabinet de stikstofplannen overboord zet. Er is een lang proces aan vooraf gegaan, met bindende rechterlijke uitspraken, een bemiddeling door Johan Remkes, en grote politieke pijn. Het dossier mág niet vastlopen voor Rutte IV, want zonder een lagere stikstofuitstoot af kunnen er geen woningen worden gebouwd.

En daar zit meteen het grote probleem voor de coalitie. Voor D66 is toegeven aan BBB uitgesloten, en wordt toch al met zorg gekeken naar het lonken naar rechtse partijen voor meerderheden. VVD en zeker ook CDA, dat een groot deel van de kiezers zag weglopen naar BBB, lijken veel meer bereid toe te geven. Maar tot hoe ver gaat dat toegeven? Minister Christianne van der Wal (Stikstof, VVD) zei woensdagavond dat de bestaande plannen gewoon worden uitgevoerd. Maar het ‘nee’ van een groot deel van het electoraat is een garantie voor maanden van grote politieke onrust.

Lees ook: Waar het na deze uitslag om draait bij de landelijke partijen