Het moment dat de twijfel toesloeg bij Matt Formston (46) kwam een paar seconden voordat het touw hem uit het water trok. Hij dobberde achter een jetski, even verderop rolden golven als flatgebouwen richting de rotsige kaap van het Portugese vissersplaatsje Nazaré, waarop zich honderden toeschouwers met verrekijkers hadden verzameld. Sommigen verwachtten dat hij vermorzeld zou worden, wist Formston. „Mensen vonden het roekeloos wat ik ging doen. Ze dachten: die blinde gaat het nooit overleven.”
Formston had geleerd te vertrouwen op zijn surfervaring, de minutieuze voorbereiding, het expertteam dat hem begeleidde – en geloofde dat hij dit kon. Maar op dat moment, terwijl het gebeuk van de branding in zijn oren raasde, vroeg hij zich af of de sceptici misschien toch gelijk hadden.
De gedachte trok als een wee gevoel door zijn buik, vertelt hij nu. Totdat de jetski optrok en hem met zestig kilometer per uur afzette op de eerste van 25 golven die hij zou surfen die novemberdag, waaronder de muur van 15,48 meter die hem een vermelding opleverde in het Guinness Book of Records.
Sydney Film Festival
De beelden van Formston in het geweld van de Atlantische oceaan bij Nazaré vormen de climax van The blind sea, een documentaire die deze zomer in première is gegaan op het Sydney Film Festival en die naar verwachting dit najaar te zien is in de Verenigde Staten en Europa. Een film over parasport en big wave surfing, een extreme sport die snel populairder wordt. Maar vooral over, zoals Formston het omschrijft, „een zoektocht naar de grenzen van wat mogelijk is”.
Dat die zoektocht naar Nazaré zou leiden, stond aanvankelijk niet in het script, vertelt Formston tijdens een videogesprek. Regisseur Daniel Fenech wilde een documentaire maken die voor, zeg, twee derde zou gaan over de wielercarrière van Formston, en voor een derde over zijn surfprestaties. Een afspiegeling van zijn topsportleven tot dat moment, jaren geleden, toen het idee voor een film ontstond. Formston was wereldkampioen parawielrennen geworden op de baan én op de weg (op een tandem). Pas na zijn fietspensioen, in 2016, begon hij naam te maken als professioneel parasurfer.
Sloopkogel
Formston hoorde op zijn vijfde dat hij leed aan een zeldzame, progressieve oogaandoening (maculaire dystrofie). Hij zag toen al vrijwel niets meer. Op dit moment heeft hij alleen in zijn ooghoeken nog drie procent zicht, de rest is zwart. Als een versplinterde ruit met een grote sloopkogel in het midden.
Toch worstelde hij niet eens zozeer met zijn blindheid, vertelt Formston. Hij was vooral bang dat hij er vanwege zijn beperking niet bij hoorde. En dus deed hij alles wat zijn klasgenootjes ook deden. Zelfs, zo goed en kwaad als het ging, contactsporten als rugby en ice hockey. „Ik was banger om als invalide te worden gezien dan om gewond te raken”, zegt hij. „Mijn schaamte zat zó diep, dat ik er alles voor over had om mijn beperking te maskeren.”
Zo kwam Formston ook al jong in aanraking met golfsurfen, een populaire sport in de noordelijke voorstad van Sydney, waar hij opgroeide. Vanaf een jaar of vijf lag hij met een bodyboard in de golven, eerst geholpen door zijn vader, daarna zelfstandig.
Toen hij een paar jaar later in het water werd uitgelachen door een meisje dat hij leuk vond – in de Australische surfcultuur verhield een bodyboard zich tot een surfplank als een driewieler tot een racefiets – besloot hij zich te wagen aan het echte werk.
Gesteund door zijn broer en vrienden, die aanwijzingen schreeuwden terwijl hij op gevoel door de branding navigeerde en het juiste moment zocht om op de plank te gaan staan, werd hij steeds beter. Totdat hij zich volledig op zijn gemak voelde in de golven. Formston is inmiddels drievoudig wereldkampioen parasurfen in de klasse voor visueel gehandicapten. „Ik heb het meisje dat me uitlachte nooit meer gezien”, zegt hij. „Maar ik heb veel aan haar te danken.”
Onderzees ravijn
Schaamte voor zijn beperking voelt Formston al lang niet meer. Die heeft plaatsgemaakt voor een grote nieuwsgierigheid naar waar hij allemaal toe in staat is. Zo begon hij in 2010 met wielrennen en werd hij beroepssurfer. En zo, terwijl documentairemakers hem al twee jaar volgden, ontstond het plan om als eerste blinde surfer naar Nazaré te gaan.
Waarom Nazaré? Simpel, zegt Formston. Daar heb je, als de omstandigheden ‘goed’ zijn, de hoogste en moeilijkste golven ter wereld. Er loopt een diep onderzees ravijn van vlakbij de kaap tot ver in de oceaan, dat het aanstromende water in een mum van tijd tot soms wel tientallen meters omhoog stuwt. De golven breken ook niet op een vaste plek en in een vast ritme, maar „overal tegelijk”. „Je bent pas veilig als de jetski je achter de branding heeft gebracht.”
Puur technisch was Formston goed genoeg om golven van meer dan tien meter aan te kunnen, wist hij. Maar om te kunnen surfen bij Nazaré had hij meer nodig. Ervaren begeleiders op jetski’s bijvoorbeeld, om hem af te zetten op de golven en een paar tellen later in veiligheid te brengen. Maar ook: hulp om zich te oriënteren.
In voorspelbaarder wateren maakt hij een mentaal kaartje van de baai en oriënteert hij zich op basis van geluid, de stroming en zijn bewegingen. Dat was hier onmogelijk. Dus werkte Formston met fluitsignalen. Bij het eerste liet hij het koord van de jetski los, bij het tweede maakte hij een bocht en bij het derde sprong hij in het water.
Belangrijker nog was de voorbereiding op wat er zou gebeuren als hij niet op zijn plank stond, maar werd gegrepen door een golf. Die hebben de kracht van lawines, die je zomaar tientallen seconden en meters diep onder water trekken, terwijl je elk besef van onder of boven verliest. Vorig jaar overleed nog een ervaren Braziliaanse surfer (Marcio Freire) door verdrinking bij Nazaré.
Hoe wapen je je tegen dat geweld? Krachttraining, en een wetsuit met valbescherming en zuurstofpompjes. Maar vooral: ademoefeningen. Formston was veel in het zwembad in de zes maanden voordat hij naar Portugal vertrok. Dan bleef hij zo lang mogelijk onder water, terwijl zijn coaches hem hardhandig heen en weer gooiden. Als hij buiten liep, hield hij zijn adem minutenlang in. Dan even bijkomen, en dan opnieuw, met steeds kortere pauzes.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data120976119-d63773.jpg|https://images.nrc.nl/eqeA7TwtXzYsgP2uhyKZ33o3kQ4=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data120976119-d63773.jpg|https://images.nrc.nl/r5oQwolm7c1UEf9GUIrl37KdgzU=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data120976119-d63773.jpg)
Kopje-onder
De intensieve training gaf hem zelfvertrouwen, vertelt hij, en kalmte toen hij die nodig had. De golf waarmee Formston het wereldrecord brak (van hoogste golf ooit gesurft door een parasurfer), donderde over hem heen voordat hij kon wegkomen. Een seconde of tien verdween hij volledig uit zicht. Toen kwam hij boven, om een paar tellen later door de volgende golf te worden meegesleurd. Niet veel later bracht een jetski hem in veiligheid. „Pretty violent”, omschrijft Formston die minuten. „Maar sommige trainingen waren heftiger. Dat betekent dat de training goed is geweest.”
De vraag is wat Formston gaat doen nu hij in het surfen ogenschijnlijk alles heeft bereikt. Hij hoopt, net als de internationale surfbond, dat parasurfen, een jonge maar groeiende sport die pas in 2016 een eerste WK organiseerde, bij de Paralympische Spelen van 2028 in Los Angeles op het programma staat.
En als dat onverhoopt anders uitpakt? „Ik speel met het plan om me te specialiseren in free diving”, zegt Formston. Duiken zonder zuurstoffles. „Door de training voor Nazaré kan ik mijn adem nu zó lang inhouden, dat een wereldrecord misschien wel tot de mogelijkheden behoort.”
