N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Angstcultuur Zolang meldingen over grensoverschrijdend gedrag afgedaan worden in een sfeer van geheimhouding, verandert er niks, zeggen Janny Dierx en Rob van Eijbergen.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data98648966-0003c9.jpg)
Foto Koen van Weel / ANP/ Kippa
Wat in alle ophef rondom The Voice of Holland, DWDD en NOS Sport onderbelicht blijft is dat er rondom melden van grensoverschrijdend gedrag, integriteitskwesties en misstanden zelf een angstcultuur heerst.
De reportages van journalisten over de cultuur bij eerdergenoemde programma’s laten zien dat de journalistiek en haar journalistieke middel – openbaarmaking – cruciaal zijn bij het succesvol aankaarten van maatschappelijk relevante misstanden die gaan over grensoverschrijdend gedrag. De publicaties hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het op gang komen van een breed maatschappelijk debat. Dat is eerder niet op deze schaal gelukt: alle klachtenprocedures, meldregelingen en wetgeving die klokkenluiders moet beschermen ten spijt.
Dit is de kern van het probleem: de enige reden waarom deze reeks misstanden nu wel de aandacht kreeg die ze verdient, is vanwege de openbaarmaking ervan. Niet na individuele meldingen, maar omdat journalisten de moeite hebben genomen om breed onderzoek te doen. Door deze openbaarheid gebeurt pas wat er had moeten gebeuren. Publiciteit blijkt daarvoor tot nu toe vele malen effectiever dan het doorlopen van formele meldingsprocedures.
Angstcultuur onderbouwen
Dat komt omdat het een realiteit is dat er ook om het melden van dergelijke misstanden een angstcultuur bestaat. Individuele melders durven er vaak überhaupt niet aan te beginnen. En om een angstcultuur te onderbouwen, zijn nu eenmaal meerdere verhalen nodig die dat staven. Ook de journalisten van de Volkskrant vermelden in hun reportage over NOS Sport dat zij vele tientallen betrokkenen spraken, waarvan de meesten alleen anoniem of helemaal niet wilden praten, uit angst voor de consequenties.
Zolang individuele meldingen als individuele incidenten worden gelabeld en worden afgedaan in een sfeer van geheimhouding en vertrouwelijke onderzoeksprocedures, terechtkomen bij vertrouwenspersonen die er vaak weinig mee kunnen en bij werkgevers die zonder publieke druk niet actie komen, komt er vaak niet veel van terecht.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/03/data98027218-a48513.jpg)
Lees ook: Kijk het beest in de bek, pak fout gedrag gewoon aan
Ook rechters beschermen individuele melders regelmatig onvoldoende. In juridische procedures rekenen rechters het hen vaak juist aan als zij met journalisten praten. Zie voor een recent voorbeeld de berichtgeving in NRC over de klokkenluidster bij de politie die te maken kreeg met een teamchef die haar seksueel misbruikte. Terwijl deze collega daarvoor wordt vervolgd, werd de meldster ontslagen omdat zij contact had gehad met de pers en daardoor haar geheimhoudingsplicht had geschonden.
Geheimhouding
De kersverse Wet bescherming klokkenluiders, die in februari van dit jaar in werking trad, bracht hierin geen verbetering. Deze wet verlangt nog steeds van melders dat zij pas naar publiciteit grijpen als een andere manier niet kan worden verwacht van de melder. Vertrouwelijkheid is in deze wet verplicht gesteld, terwijl veel melders helemaal niet gebaat zijn bij geheimhouding.
Hier zal onder invloed van een recent arrest van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens verandering in moeten komen. Het Hof herzag op 14 februari dit jaar in de zaak Halet tegen Luxemburg (de zogenaamde LuxLeaks-zaak) haar jurisprudentie over het recht van klokkenluiders op vrije meningsuiting.
Het Hof oordeelde dat de Luxemburgse rechters tekort zijn geschoten, omdat ze te weinig belang toekenden aan het publieke belang bij openbaarmaking. Het Hof concludeerde dat de klokkenluider onevenredig is benadeeld. De man was strafrechtelijk veroordeeld voor diefstal van de via de pers openbaar gemaakte informatie over de handelwijzen van zijn werkgever.
Op grond van dit arrest hebben melders vanaf nu meer ruimte om meteen naar de pers te gaan als zij informatie hebben van publiek belang. Dit vergt overigens ook van journalisten dat zij zorgvuldig omgaan met informatie, hoor en wederhoor plegen, en rekening houden met de eventuele gevolgen van publiciteit voor melders en degenen die worden beschuldigd. Het zoeken van publiciteit is onder de huidige omstandigheden immers vaak een noodgreep.
