Zo belandt fout Braziliaans rundvlees toch op een Nederlands bord

In de vriescel van het filiaal van groothandel Makro in Duivendrecht liggen de kiloverpakkingen tournedos, ossenhaas en entrecote in veelvoud opgestapeld. Restaurant- en hoteleigenaren lopen met grote winkelkarren de ijskoude hal in om het vlees uit te zoeken dat ze hun gasten gaan serveren. Met een kennersoog bekijken ze de textuur. Zit er veel vet aan? Is het mooi dooraderd, voelt het sappig genoeg, is het netjes ontbeend? En ook belangrijk: wat is de prijs?

Veel koks kiezen voor Braziliaans rundvlees. Het is mals omdat de runderen buiten hebben kunnen grazen, en stukken goedkoper dan rundvlees uit bijvoorbeeld Argentinië. Het probleem is: veeteelt is de belangrijkste reden dat de Amazone ontbost wordt. Bijna een vijfde van het regenwoud is inmiddels gekapt, en 80 procent daarvan wordt nu gebruikt voor veeteelt.

Groeiende onrust over de milieuschade en de gevolgen voor het klimaat waren voor Nederlandse supermarkten twee jaar geleden reden te stoppen met de verkoop van Braziliaans rundvlees. Maar hotels en restaurants blijken ook nu nog enthousiast afnemer van biefstuk en ribeye uit Brazilië. Landelijke ketens als Loetje (30 vestigingen) en Van der Valk (96 locaties) serveren hun gasten Braziliaans rund. In de afgelopen zes jaar importeerde Nederland ruim 18 miljoen kilo rundvlees (het gewicht van ongeveer 43.000 dieren) van slachterijen uit het Amazonegebied, blijkt uit douanegegevens. Dat vlees is voornamelijk bestemd voor de horeca.

In het gebied waar tweeëntwintig slachterijen in de Amazone hun runderen inkopen is in de afgelopen zes jaar een areaal aan tropisch regenwoud zo groot als bijna de helft van Nederland verdwenen. Eeuwenoude bomen en met uitsterven bedreigde dieren en planten moesten plaatsmaken voor runderen, die als ossenhaas of entrecote in een maaltijd eindigen.

In samenwerking met het journalistencollectief Forbidden Stories kon NRC vlees uit de Amazone traceren naar Nederland. Bij de drie belangrijkste Nederlandse groothandels voor de horeca, Makro, Sligro en Hanos, is ‘ontbossingsvlees’ te koop, blijkt uit onderzoek op basis van satellietbeelden, douanegegevens en unieke codes voor Braziliaanse slachthuizen.

Het onderzoek naar ‘ontbossingsvlees’ is onderdeel van Het Bruno en Dom Project, een samenwerking van zestien media-organisaties naar aanleiding van de moord op de Britse journalist Dom Phillips en de expert in inheemse culturen Bruno Pereira in de Amazone, een jaar geleden. Forbidden Stories, een organisatie die het werk voortzet van journalisten die vermoord, vastgezet of bedreigd zijn, coördineert het project.

Kantelpunt

Vorig jaar verdwenen in Brazilië iedere minuut drie voetbalvelden aan tropisch regenwoud. Als de bomen weg zijn, de struiken verbrand, wordt het land hoofdzakelijk gebruikt voor de veeteelt, en in veel mindere mate voor de plantages van soja of suikerriet.

In geen vijftien jaar ging de ontbossing zo hard als tijdens de regeerperiode van Bolsonaro. Ontbossers kregen vrij spel nadat hij in 2019 aantrad: de rechts-populistische president schafte milieuwetten af, benoemde een voor milieucorruptie veroordeelde politicus tot minister voor milieu en decimeerde het budget voor milieudienst Ibama, de belangrijkste bewaker van het regenwoud. „De Amazone is van ons, niet van jullie”, zei Bolsonaro tegen de Britse journalist Dom Phillips, die kritische vragen stelde.

Veeboeren die bos wilden kappen voelden zich beschermd door de president, bleek op 10 augustus 2019, de ‘Dag van het Vuur’. Toen staken veeboeren midden in het droge seizoen honderden branden aan in het Amazonewoud om hun steun te betuigen aan de president. De meesten werden nooit gestraft.

De boeren hebben ook nu nog, onder Bolsonaro’s opvolger Lula da Silva, weinig te vrezen van de milieuopzichters of de politie. De Amazone is zo groot dat milieupolitie en boswachters machteloos staan tegenover criminelen die illegaal woudreuzen kappen en bos afbranden. Eind 2010, na de eerste regeerperiode van Lula da Silva, was er gemiddeld anderhalve boswachter voor een oppervlakte zo groot als Nederland. In 2020, ruim een jaar nadat Bolsonaro aan de macht kwam, was hun aantal gehalveerd.

Lula da Silva, die begin dit jaar opnieuw president werd, voerde campagne met de belofte ontbossing terug te dringen. De minister die in haar vorige regeerperiode de ontbossing wist te halveren, is terug op haar post en het budget van staatsbosbeheerder Ibama is verdubbeld. Maar het zal lang duren om de schade die Bolsonaro toebracht te herstellen: ervaren personeel is verdwenen, helikopters zijn niet onderhouden en het geweld tegen inheemse volkeren en andere bewoners van de Amazone is heviger geworden.

Ondertussen beweegt het tropisch regenwoud zich snel in de richting van wat ecologen het ‘kantelpunt’ noemen. Als een te groot deel van het bos verdwijnt, wordt de schade onomkeerbaar. Dan komen te veel opgeslagen broeikasgassen vrij die de opwarming van de aarde zullen versnellen. De waterkringloop zal dusdanig verstoord raken dat de Amazone verandert in droog, savanne-achtig gebied. Waar dat kantelpunt precies ligt, is niet met zekerheid te zeggen. Sommige ecologen schatten dat het is bereikt als 20 tot 25 procent van het bos is verwoest – op dit moment is circa 17 procent van het regenwoud al verdwenen.

Veeboeren trekken steeds dieper de Amazone in, op zoek naar nieuw land voor méér runderen. Tussen 1970 en nu vertienvoudigde het aantal runderen in de Amazone. Het zijn er nu bijna 100 miljoen, 25 keer zoveel als het aantal stieren en koeien in Nederland. Het grensgebied tussen woud en weiland is gevaarlijk: oorspronkelijke bewoners worden van hun land verdreven, bedreigd of vermoord.

Witwassen

In juni 2022 grazen tientallen zeboes op een stuk land in het noordwesten van de deelstaat Mato Grosso in de Amazone, zo is te zien op satellietbeelden. De witte bultrunderen zoeken naar gras in de droge, dieprode aarde en sjokken tussen afgebrande tropische bomen door, die als lucifers op de grond liggen.

De zeboes zijn het populairste runderras in het Amazonegebied. Ze kunnen beter tegen de hitte dan de Europese rassen en met hun extra voorraad vet in de bult achterin de nek zijn ze beter bestand tegen langere periodes van voedseltekort. Ze gedijen goed hier rond de evenaar.

Maar de runderen mogen hier niet staan. In het gebied waar ze grazen is een terrein zo groot als 2000 voetbalvelden illegaal ontbost. De boerderij mag, zo bepaalde de milieupolitie al in 2012, officieel geen runderen houden.

De dieren zijn eigendom van Ronaldo Venceslau da Cunha, een telg van een veehoudersfamilie uit de zuidoostelijke deelstaat Minas Gerais. Net als veel andere veehouders trok zijn familie de afgelopen decennia steeds verder noordwaarts, steeds op zoek naar nieuw land, dieper de Amazone in. In de provincie Mato Grosso vond Da Cunha wat hij zocht: genoeg ruimte om op grote schaal runderen te laten grazen. Zijn bedrijf telt inmiddels meer dan 72.000 hectare (ruim twee keer de gemeente Rotterdam), meer dan honderdduizend runderen en een King Air privéjet om de zeventien verschillende boerderijen te kunnen bezoeken. Da Cunha is een aanhanger van Bolsonaro; vorig jaar doneerde hij 28.000 euro aan diens verkiezingscampagne.

Maar Da Cunha kan de runderen die hier grazen niet direct aan een slachthuis verkopen. Omdat het verboden is op dit land runderen te laten grazen, zullen slachterijen de dieren weigeren – bij aankomst wordt de herkomst van het vee gecontroleerd.

Hij moet dus een truc bedenken. Hij moet zien te verhullen dat zijn vee heeft gegraasd in illegaal ontbost gebied. NRC kreeg de beschikking over vrachtbrieven die blootleggen hoe dat hier, en bij veel andere boeren zoals Da Cunha, in de praktijk gaat.

Uit die documenten blijkt dat begin augustus vorig jaar acht trailers met elk zestig stieren van tussen de 1 en 2 jaar oud op transport gingen naar Fazenda do Sangue, een ándere boerderij van Da Cunha, zo’n 300 kilometer zuidelijker. Op die onomstreden boerderij, die geen last heeft van verbodsbepalingen van de toezichthouder, werden de beesten vetgemest. De dieren groeiden er door tot wat de Brazilianen gado gordo noemen, letterlijk ‘vet vee’.

Vijf maanden later, in de eerste week van dit jaar werden vetgemeste stieren van 2 tot 3 jaar oud van de ‘schone’ fazenda verplaatst. Nu pasten er geen zestig meer in een trailer, maar hooguit 47 of 48. Vijf trucks met in totaal 233 runderen kwamen aan bij slachthuis Tangará da Serra, nog eens vierhonderd kilometer verder zuidwaarts.

Het slachthuis accepteerde de runderen: ze kwamen van een ‘schone’ fazenda. Op 19 januari 2023 werden in Tangará da Serra runderen geslacht die afkomstig waren van Fazenda do Sangue, blijkt uit gegevens op de website van vleesconcern Marfrig, de eigenaar van het slachthuis. En eind april trof NRC in de Nederlandse groothandel Makro bevroren rundvlees aan van het slachthuis Tangará da Serra. Slachtdatum: 19 januari.

Loze belofte

Bij Tangará da Serra, dat naast Makro ook aan restaurantketen Loetje en groothandels Sligro en Hanos leverde, komt wel vaker fout vlees terecht. In 2019 werden er runderen geslacht van Fazenda Cascavel. Deze boerderij ligt in het inheemse land Menkü, in het zuidwesten van de Amazone. Om het inheemse gebied is een hek geplaatst. „Verboden te betreden”, staat erop. Aan de ene kant van de afrastering staan runderen te grazen. Aan de andere kant, waar het woud nog intact is, wonen de Münkü, een gemeenschap die pas in de zeventiger jaren in contact kwam met de buitenwereld. Inmiddels is de inheemse groep ingeklemd geraakt tussen boeren, die steeds meer van haar land innemen. De bewoners zijn teruggedrongen tot een klein deel van hun oorspronkelijke territorium. Het gebied waar ze vroeger jaagden en visten is nu verboden terrein.

Veeteelt op inheems land is verboden, maar het grootste deel van het land van de Münkü heeft geen officieel beschermde status. De inheemse groep probeert het hele gebied beschermd te krijgen. Veeboeren verzetten zich hiertegen, en onder Bolsonaro werd het proces voor officiële erkenning van het inheemse land stilgezet.

Het vlees van veeboeren die zich schuldig maken aan ontbossing of inheems land innemen, vindt dus zonder problemen zijn weg naar de consument. In Brazilië wordt de sector gedomineerd door de vleesproducenten JBS, Marfrig en Minerva. Deze drie internationaal actieve miljardenbedrijven beloofden dertien jaar geleden al dat ze geen vlees meer zouden afnemen uit ontbost gebied of van inheems land. Alle drie sloten ze contracten met Braziliaanse deelstaten waarin ze toezegden geen vlees meer te kopen van toeleveranciers die betrokken waren bij illegale ontbossing.

Maar in de praktijk blijkt dat een loze belofte. Stieren die hebben gegraasd in recent ontbost gebied komen nog altijd in de slachterijen van de drie grote vleesproducenten terecht. Dat komt doordat de slachthuizen enkel kijken naar de boerderij waar het dier kort voor de slacht leefde. Maar een Braziliaans rund verblijft in zijn leven gemiddeld op twee tot drie verschillende boerderijen; sommige runderen doen in hun leven wel zes verschillende fazenda’s aan.

The Guardian-journalist Dom Phillips, die deze week een jaar geleden in de Amazone werd vermoord, toonde drie jaar geleden al aan dat het boerenconcern van Da Cunha ontbossingsvee witwaste. De sluipweg leidde toen naar een slachterij van vleesreus JBS. Nu slijt Da Cunha zijn vlees aan concurrent Marfrig.

Ook in slachthuizen ver buiten de Amazone komt witgewassen rundvlees terecht, bleek eerder uit onderzoek van het Braziliaanse Repórter Brasil. Vanuit recent ontbost gebied gingen runderen via andere boerderijen naar slachthuizen in São Paulo en Mato Grosso do Sul, twee zuidelijke staten op meer dan duizend kilometer van de Amazone. Vlees van deze twee slachthuizen lag in april 2023 in de schappen van Hanos en Makro.

Niet te traceren

In tegenstelling tot buurlanden Argentinië en Uruguay heeft Brazilië geen verplicht systeem waarmee koeien individueel traceerbaar zijn. Runderen in Brazilië hebben geen gele plastic oormerken, zoals in Nederland. Voorheen was er een openbare database waarin veetransporten werden geregistreerd, maar die is onder Bolsonaro offline gehaald. Het is daarom moeilijk te traceren op welke fazenda’s runderen hebben gegraasd voordat ze naar de slacht gingen.

Eigenlijk weet je het bij Braziliaans vlees nooit zeker: omdat de grote Braziliaanse vleeshandelaren weigeren het vlees goed te traceren, kun je als Nederlandse afnemer niet weten of je ontbossingsvlees koopt. Dat was voor Albert Heijn eind 2021 reden om al het Braziliaans rundvlees te gaan weren. Jumbo, Lidl en Dekamarkt zeggen ook geen Braziliaans rundvlees meer te verkopen. Niet een heel ingrijpende stap: Braziliaans vlees is altijd al een zeer klein deel geweest van hun aanbod – verreweg het meeste supermarktvlees komt uit Europa. Restaurantketen La Place serveert alleen Hollands rundvlees, maar blijkt een uitzondering te zijn. De belangrijkste Nederlandse groothandels en veel van hun shoppende koks hebben wel Braziliaans rundvlees van dubieuze herkomst in hun assortiment.

Lees ook, uit dec 2021: De eerste Europese supermarkten zeggen geen Braziliaans rundvlees meer te willen

Groothandel Hanos zegt naar aanleiding van vragen van NRC maatregelen te gaan treffen. Het bedrijf is „geschrokken”, omdat het niet op de hoogte was dat het rundvlees inkoopt van partijen die bijdragen aan ontbossing. „Het onderzoek van NRC zet aan tot denken, wat gevolgen zal hebben voor ons beleid en de inkoop van Braziliaans rundvlees.”

De restaurantketens beloven allemaal ‘duurzaam’ vlees. Van der Valk, de „meest duurzame hotelketen”, predikt dat duurzaamheid en continuïteit twee „kernwaarden” van de familie zijn. En ’s lands grootste biefstukketen zegt het zo: „Loetje is tegen ontbossing en streeft naar een supply chain met nul procent ontbossing”.

Maar de meeste cafés en restaurants blijven wél Braziliaans vlees serveren. Loetje zegt desgevraagd te betreuren dat zij tot voor kort rundvlees serveerde van Tangará da Serra, het slachthuis dat vlees inkoopt uit inheems en ontbost gebied en ‘witgewassen’ runderen slacht. De restaurantketen heeft de levering van dit specifieke slachthuis direct stopgezet, laat een woordvoerder weten. Al het Braziliaanse rundvlees uitbannen gaat de restaurantketen te ver. Voor Loetje is het „essentieel voor de smaak van de biefstuk” dat de runderen „vrij kunnen rondlopen en zich voeden uit de natuur”.

Van der Valk gaat niet in op vragen van NRC over het Braziliaanse vlees dat in de wegrestaurants wordt geserveerd. Bij de hotels van NH, Ibis en Fletcher, de grootste ketens van Nederland, zullen gasten zelf moeten vragen waar het vlees vandaan komt, tegen NRC weigeren ze dat te zeggen.

Het uitbannen van Braziliaans vlees is voor verreweg de meeste koks een brug te ver, geeft een woordvoerder van Sligro toe. „Braziliaans rundvlees wordt door de meeste professionele chefs gezien als het beste vlees ter wereld. Het staat bekend als mals en rijk van smaak, en dat is de kwaliteit die de chefkok nog steeds wil.”