Films over Duits verzet tegen de nazi’s gaan over tragisch falen. Kolonel Claus von Stauffenbergs mislukte aanslag en coup tegen Hitler van 1944. Meubelmaker Hans Elsner, een vrolijke rokkenjager die in 1939 bijna Hitler en de halve nazi-top opblies, heeft ook zijn biopic. Meestal gaat het over geïsoleerde, futiele maar toch exemplarische verzetsdaden. Denk aan het in rouw over hun gesneuvelde zoon gedompelde echtpaar Hampel dat in Berlijn anti-nazibriefkaarten verspreidt tot ze tegen de lamp liepen. Of Sophie Scholl van studentgroep Die Weisse Rose, die pamfletten uitstrooide in München.
In films is dat verzet toch niet vergeefs. Regisseur Terrence Malick is daarover het meest expliciet: A Hidden Life (2019) over de executie van de pacifistische, ongewoon standvastige Oostenrijkse boer Franz Jägerstätter, is een lyrisch heiligenleven. Alleen via de guillotine kan Jägerstätter zijn dorp van de verdorvenheid van het nazi-bewind overtuigen, levend vinden ze hem een dwarsligger en een stijfhoofd. De schoonheid van de natuur versterkt de grootsheid van zijn offer.
Stalen ruggengraat
Verzetsstrijders zijn martelaars met een ruggengraat van roestvrij staal, leerde ook de Duitse regisseur Andreas Dresen (61) in de DDR, waar hij net als zijn vaste scenarist Laila Stieler opgroeide. De in 1943 geëxecuteerde Hilde Coppi zag hij als jongen in het DDR-epos KLK und PTX – Die Rote Kapelle (1971). „Naar Hilde Coppi en haar man Hans waren scholen en straten en pleinen vernoemd, het waren een soort communistische superhelden”, vertelt Dresen in een Zoom-gesprek.
In Liebe, Eure Hilde contrasteert de grauwheid van de dood net als Malick met de schoonheid van het leven, maar heldin Hilde Coppi blijkt nogal gewoontjes. Met haar man Hans Coppi behoorde ze tot de legendarische communistische verzetsgroep Die Rote Kapelle. Dat het geen professioneel georganiseerde verzetsgroep was van cellen, geheime codes of safe houses, ontdekte regisseur Dresen pas na de val van de DDR. „Het was een vrij open, divers en rommelig netwerk van zo’n 150 veelal jonge mensen, 30 tot 40 in Berlijn. In de DDR werden ze gevierd als modelcommunisten, in West-Duitsland bleven ze ook landverraders die militaire informatie naar de Sovjet-Unie stuurden. Pas in 2009 heeft de Duitse Bondsdag hun doodvonnissen teruggedraaid.”
Wat Dresen trof aan Hilde Coppi – formidabel fragiel vertolkt door Liv Lisa Fries – was haar alledaagsheid. Ze behandelde schade-aangiftes bij een verzekeraar toen ze viel voor de communist Hans Coppi en was zwanger ten tijde van haar arrestatie. De Coppi’s verspreidden pamfletten, graffiti en stickers, regelden onderduikadressen en luisterden naar radio Moskou om familie van krijgsgevangen Duitse militairen door te geven dat hun zoon nog leefde – de nazi-propaganda wilde dat Sovjets geen gevangenen namen. Ten tijde van hun arrestatie stonden de Coppi’s op het punt serieus werk te maken van spionage; ze leerden morse om via een radiozender boodschappen naar de Sovjet-Unie te zenden. Alleen hun bericht ‘duizend groetjes van uw vrienden’ werd in goede orde ontvangen, bleek later.
Summer of love
Andreas Dresen vertelt Hilde Coppi’s verhaal via twee sporen: een grauw, uitgebleekt lineair verhaal van Gestapo-verhoor, gevangenis, rechtszaak en guillotine doorsnijdt hij met warm getinte flashbacks naar de ‘summer of love’ van Hans en Hilde – na de guillotine zien we hun eerste dans. Twee twintigers die op het punt staan zich te settelen maar nog één zomer kamperen, zwemmen en zoenen rond het kampvuur. Hun levenslust in combinatie met de futiliteit van hun verzet maakt In Liebe, Eure Hilde indrukwekkend tragisch, maar ook bijna een aansporing je politiek op de vlakte te houden onder zo’n bloeddorstig regime. „Dat klopt eigenlijk wel”, erkent Dresen. „Op dat verwijt heb ik geen antwoord.”
Hem gaat het om iets anders. De film reflecteert ook een nieuwe realiteit waarin een hoog percentage Duitsers – met name in Dresens oude Oost-Duitsland – weer sympathiseert met radicaal-rechtse groepen als Alternative für Deutschland (AfD). Dresen gelooft niet in demonisering. Opmerkelijk genoeg komen in In Liebe, Eure Hilde geen swastika’s of nazi-uniformen in beeld. Dresen: „Een armband met swastika was een cliché in DDR-films, dan wist je direct dat je naar een monster keek. Ik wil niet dat kijkers naar een nazi-museum kijken en zo emotioneel afstand kunnen nemen. Alles ziet er juist zo eigentijds mogelijk uit om te laten zien dat heel gewone mensen in het verzet gingen, niet alleen helden. En dat ook de mensen die met zo’n kwaadaardig systeem meelopen niet allemaal monsters zijn.”
Om die reden vond Dresen The Zone of Interest niet zo’n interessante film: die staat door zijn kilheid kijkers toe distantie te bewaren. „Je ziet dat nazi-gezin spelen met hun kinderen, tuinieren en samen eten terwijl vlak achter de muur de grootste gruwel van de 20ste eeuw gaande is. Ook al was dat echt zo, dat daagt kijkers niet uit. Ik wilde het moreel verwarrend maken, zodat je als kijker denkt: wat had ik gedaan?”
Welwillende nazi’s
Hilde Coppi wordt in In Liebe, Eure Hilde omringd door een zekere welwillendheid. De rechter die de jonge moeder ter dood veroordeelt, lijkt dat spijtig te vinden. Een humane gevangenisarts sjoemelt met de regels om haar op de ziekenafdeling te houden. Hilde krijgt acht maanden uitstel van executie om haar baby te voeden, de bewakers zijn teleurgesteld dat Hitler haar geen gratie verleent. Ze arrangeren een gezinshereniging achter de tralies waar Hans Coppi zijn eerste en laatste luier verwisselt en knuffels zijn toegestaan. Dresen: „Ook de priester die haar bijstaat, is een radertje in het systeem. Maar voor mij is hij ook een held op wie Hilde kon steunen in het duisterste moment van haar leven.”
Die mildheid maakt dat de executie op 5 augustus 1943 des te harder binnenkomt: al die humaniteit haalt niets uit in zo’n systeem. Die executie heeft Dresen historisch zo nauwkeurig mogelijk gereconstrueerd, zegt hij. Hilde Coppi moest als zesde in een rij van dertien vrouwen achttien minuten wachten op haar onthoofding, een gruwel van zakelijke routine. „Protocollen waren alles voor de nazi’s, en een guillotinering mocht volgens protocol tussen de 7 en 14 seconden duren. Het was een industriële doodsmachine, ik heb haar executiekamer bezocht waar meer dan tweeduizend mensen zijn onthoofd.” De dertien vrouwen, een deel amateur-acteurs en van de toneelschool, mochten zelf bepalen hoe ze zich in de rij voor de dood zouden gedragen, Dresen liet zijn camera’s achttien minuten rollen. „Dat was een heel zware, heel emotionele draaidag.”
Dresens film ging in februari in première op het filmfestival Berlinale, dat begon met een relletje: AfD-politici waren net als vorige jaren uitgenodigd voor de openingsfilm, maar na protesten niet langer welkom. Een blunder, vindt Dresen. „Nu konden ze het slachtoffer uithangen, de AfD groeit door zulke afwijzing en uitsluiting. Ik zou ze liever voor In Liebe, Eure Hilde willen uitnodigen, om iets te leren en echt na te denken over ons verleden. En na afloop ga ik graag met ze in gesprek.”
