„50, 48, 44, 41, 38, 35, 32…” Met onregelmatige stappen telt de cliënt van dramatherapeut Lotte Gerritsjans terug naar nul. De man van middelbare leeftijd zit op een stoel, zijn handen liggen op zijn schoot. Zijn therapeut en hij spelen een situatie na uit het dagelijks leven, om te oefenen hoe hij rustiger kan blijven onder omstandigheden die bij hem een agressieve reactie oproepen. „Heel goed”, zegt Gerritsjans, die tegenover hem staat. „Neemt de spanning af?”
Gerritsjans is een van de vijftien therapeuten van ForLight, een ggz-instelling in Amsterdam voor mensen die grensoverschrijdend gedrag vertonen, zoals verbale agressie naar collega’s of ondergeschikten op het werk. Plegers kunnen daar terecht voor therapie om hun gedrag te veranderen. De instelling bestaat bijna vier jaar en heeft zo’n tweehonderd cliënten. ForLight is een van de twee ggz-instellingen in Nederland die zich op deze doelgroep richten, de andere is Mondriaan in Maastricht.
Na misstanden bij onder meer The Voice of Holland (onthuld door tv-programma Boos) en De Wereld Draait Door (onthuld door de Volkskrant) is er in de media en bij bedrijven en organisaties meer aandacht voor grensoverschrijdend gedrag. Slachtoffers vertellen vaker over de gevolgen. Plegers laten zich echter zelden horen. NRC liep een dag mee bij ForLight om een beeld te krijgen van de mensen die grensoverschrijdend gedrag vertonen.
Uit vrees voor een mogelijke weerslag op het herstel mocht de verslaggever van de therapeuten niet direct spreken met de cliënten van ForLight. Drie cliënten vulden op anonieme wijze een vragenlijst van NRC in.
Gepest
Op het eerste gezicht is de groep cliënten van ForLight divers. De therapeuten zien mensen met alle opleidingsniveaus, jong, oud, rijk en arm, vertellen ze. Maar de cliënten hebben een aantal belangrijke zaken gemeen. Veel van hen hebben last van traumatische ervaringen uit hun jeugd. Ze hebben bijvoorbeeld te maken gehad met huiselijk geweld, seksueel misbruik of zijn op school gepest.
Door wat cliënten in het verleden hebben meegemaakt, hebben ze negatieve ideeën ontwikkeld over zichzelf en de wereld, zegt gz-psycholoog en mede-oprichter van ForLight Ilona van Vlimmeren. „Ze zijn bijvoorbeeld niet blij met zichzelf en stellen daarom hoge eisen aan zichzelf en aan anderen. Ze denken dat ze er alleen voor staan in het leven. Of ze hebben geleerd dat huilen of bang zijn niet mag en kroppen daarom hun emoties op.” Het gevolg kan volgens Van Vlimmeren zijn dat mensen grensoverschrijdend gedrag gaan vertonen.
Lees ook
‘Doe jij vanavond je hakken aan?’, vroeg de leidinggevende haar
Een andere groep komt bij de instelling terecht omdat zij grensoverschrijdend gedrag vertonen door te hoge werkdruk. „Zij hebben geen last van trauma’s uit het verleden”, zegt Van Vlimmeren, „maar proberen te veel ballen in de lucht te houden en reageren de stress af op anderen wanneer die te veel wordt.” Uit de jaarlijkse Nationale Arbeidsmarkt Enquête van onderzoeksbureau TNO onder zo’n 30.000 respondenten blijkt dat ruim 40 procent van de werkenden behoefte heeft aan maatregelen om de werkdruk te verminderen.
„Alles moet goed zijn, ik kan er niet tegen als mensen domme fouten maken: daarmee hebben ze ook mij en mijn bedrijf.”
Vrouw, tussen de 30 en 40 jaar
Van Vlimmeren richtte ForLight op met gz-psycholoog Judith Yntema. Beiden werkten daarvoor lange tijd in de forensische psychiatrie, een tak die gericht is op mensen die in aanraking zijn gekomen met politie of justitie. „We zagen daar dat een specifieke groep tussen wal en schip viel”, zegt Yntema. De groep die door grensoverschrijdend gedrag mogelijk wel een risico vormt voor de omgeving en daardoor te complex is voor de reguliere ggz, maar niet in aanmerking komt voor behandeling in de forensische psychiatrie omdat ze niet in aanraking zijn geweest met justitie. De zorgvraag is groter dan het aanbod, zien Yntema en Van Vlimmeren.
Een aanzienlijk deel van de cliënten komt bij ForLight terecht omdat ze vastlopen op het werk. Sommigen zijn door de werkgever op non-actief gesteld en hebben de opdracht gekregen om psychologische hulp te zoeken om hun gedrag te veranderen. Bij een aantal betaalt de werkgever voor het behandeltraject. Anderen hebben hun baan verloren en hebben financiële problemen. Wanneer iemand problemen heeft op werkgebied, dan hebben die vaak ook weerslag op het privéleven, zien de therapeuten, en vice versa.
Leidinggevenden melden zich nauwelijks bij ForLight. Zorgelijk, zeggen verschillende therapeuten. Uit onlangs gepubliceerde resultaten van een vragenlijst van de FNV onder 2.000 werkenden bleek dat grensoverschrijdend gedrag in de helft van de gevallen werd veroorzaakt door een leidinggevende. Mogelijk vragen leidinggevenden niet om psychologische hulp, denken de therapeuten, omdat zij minder vaak worden aangesproken op hun gedrag. De leidinggevenden die de instelling wel ziet, komen daar omdat zij grensoverschrijdend gedrag vertonen in de privésfeer.
„Verlies van mijn baan, strafblad. Schaamte naar familie toe, eigenwaarde aangetast.”
Man, tussen de 30 en 40 jaar
Bij het intakegesprek inventariseren de therapeuten het grensoverschrijdende gedrag van de cliënt. Ze kijken naar de ernst ervan en naar hoe vaak de cliënt het gedrag vertoont. Vervolgens schatten ze in of de cliënt een risico vormt voor zijn of haar eigen veiligheid, of de veiligheid van anderen. Als dat zo is, stellen de therapeuten een plan op om de veiligheidsrisico’s te voorkomen, waarin ze met de cliënt afspreken wie hij of zij opzoekt wanneer de spanning te erg stijgt. Daarna begint een behandeltraject met een therapievorm die bij de klachten van de persoon past.
Een kleine minderheid van de cliënten vertoont seksueel grensoverschrijdend gedrag, zoals ongewenste aanrakingen of seksueel getinte opmerkingen. De meerderheid komt bij ForLight terecht vanwege verbaal agressief gedrag.
Lees ook
Na ‘The Voice’ nemen bedrijven grensoverschrijdend gedrag serieuzer, maar het blijft een lastig thema
Wat is volgens uw therapeuten de oorzaak van uw grensoverschrijdende gedrag?
„Het komt door hoe ik naar mijzelf kijk en dat ik daardoor op anderen ga leunen, zelf geen keuzes maak. Dat ik eigenlijk heel angstig ben en afhankelijk van goedkeuring door anderen.”
Man, tussen de 30 en 40 jaar
Onder grensoverschrijdend gedrag verstaat de instelling gedrag dat de machtsverhouding tussen personen verstoort. De ene persoon vertoont gedrag – zoals schreeuwen, manipuleren, kleineren, aanraken – waardoor de andere zich niet meer vrij voelt in zijn of haar handelen. Opvallend is dat veel cliënten van ForLight in het verleden te maken hebben gehad met onmacht. „Nu proberen ze zelf macht te hebben in sociale situaties”, zegt dramatherapeut Gerritsjans. „Omdat ze het gevoel van onmacht niet meer kunnen verdragen.”
Eén ding hebben alle cliënten gemeen: ze hebben niet voldoende vaardigheden om met hun emoties om te gaan. De therapeuten proberen hen die vaardigheden aan te leren.
Psycholoog Noësha Bal laat in een van de behandelkamers een A4’tje zien met daarop drie gekleurde vlakken: groen, oranje en rood. Een ‘spanningsthermometer’, noemt ze het. Met behulp van de thermometer probeert Bal cliënten te helpen hun gevoel te signaleren. „De kleuren geven weer hoe hoog de spanning zit”, vertelt ze. Bij rood is de spanning te hoog en wordt de kans op grensoverschrijdend gedrag hoger. „We leren cliënten het vervelende gevoel te signaleren en vervolgens te verdragen in plaats van weg te willen maken.”
Cliënten leren te beseffen dat er soms een verschil is in wat ze voelen en hoe ze zich gedragen, zegt Van Vlimmeren. „Bij iemand die ergens boos op reageert, kan angst de onderliggende emotie zijn, zonder dat diegene dat doorheeft. Door de onderliggende emotie beter te herkennen en na te gaan waar die vandaan komt, kan de persoon rustiger reageren.”
De volgende stap is proberen de spanning te verlagen, zegt Bal. „Wanneer de spanning bij een cliënt oploopt tijdens een moeilijk gesprek op het werk, adviseren we bijvoorbeeld om te benoemen dat het even te veel wordt en vervolgens weg te lopen om grensoverschrijdend gedrag te voorkomen.” De persoon kan dan iets doen waar hij of zij rustig van wordt, zoals een stukje wandelen of muziek luisteren, en daarna terugkomen. „Het kan ook helpen om de spanning vroegtijdig te signaleren door drie incheckmomenten met jezelf te hebben op een dag en te kijken: hoe voel ik mij? Hoe hoog zit mijn ademhaling?”
In de behandelkamer van dramatherapeut Gerritsjans liggen een doos met houten blokjes, een speelgoedmand en kussens. Op creatieve manieren, zoals met theater en rollenspellen, helpt zij cliënten tot inzichten te komen over hun gedrag. De houten blokjes leggen zij en de cliënt bijvoorbeeld in een cirkel op de grond om een ‘eigen ruimte’ mee te creëren. Een oefening over ‘grenzen’.
Levenslijn
„Ik vraag de cliënt om te laten zien hoe hij of zij mijn ruimte binnen zou komen”, zegt Gerritsjans. Sommigen doen dat door zich groot te maken, anderen doen juist lief, of zetten voorzichtig al een steentje over de figuurlijke grens. Vervolgens speelt Gerritsjans hetzelfde gedrag na om de ruimte van de cliënt binnen te komen en vraagt hoe dat voelt. „Vaak voelen cliënten dat het niet prettig is. Op die manier probeer ik hen bewust te maken van de gevolgen van het gedrag.”
„Ondertussen met schuldgevoelens, schaamte en spijt.”
Man, tussen de 30 en 40 jaar
De volgende fase van de behandeling gaat over de vraag welke negatieve herinneringen er opgeroepen worden in situaties waarin de cliënt grensoverschrijdend gedrag vertoont, zegt gz-psycholoog Sarah Jansen. „We maken een levenslijn met belangrijke gebeurtenissen in het leven van de cliënt om te ontdekken hoe onbewuste processen in elkaar zitten.” Mensen hebben bijvoorbeeld moeite met autoriteit doordat ze door een autoritaire ouder zijn grootgebracht.
Het herkennen van die trauma’s is belangrijk, zegt Jansen, omdat ze ons iets leren over hoeveel spanning een persoon aankan. Ze pakt een papiertje en tekent een rechthoek. „Iedereen heeft een raampje waarbinnen spanning wordt ervaren”, zegt ze, en zet vervolgens een verticale streep door de rechthoek. „Bij mensen die last hebben van traumatische ervaringen is dat raampje kleiner. Ze kunnen minder spanning verdragen en vliegen daardoor eerder uit de bocht.”
„De relatie met anderen is helaas niet meer zoals die was. Ook de werkzaamheden werden aangepast, ik mocht daardoor niet meer de werkzaamheden uitvoeren die ik graag deed omdat ik dan met collega’s moest werken, terwijl ze geshockeerd waren door mijn acties en niet prettig in hun vel zaten als ik in hun omgeving zat.”
Man, tussen de 40 en 50 jaar
Mensen die grensoverschrijdend gedrag vertonen, worden in de samenleving vaak gezien als monsters, zegt gz-psycholoog en mede-oprichter Yntema. „Soms wordt er geroepen dat ze opgesloten zouden moeten worden.” Dat is begrijpelijk, vindt ze, want de gevolgen voor slachtoffers zijn groot. „Maar door deze groep te stigmatiseren verhogen we de risico’s op grensoverschrijdend gedrag juist. Schaamte belemmert hen alleen maar om hulp te zoeken.”
De therapeuten maken daarom volgens Yntema juist onderscheid tussen de persoon en het gedrag dat die vertoont. „Je bént geen agressief persoon”, zegt ze, „je vertoont agressief gedrag. En, je bént geen misbruiker. Je gaat in seksueel opzicht over andermans grenzen heen.”
De cliënten van ForLight zijn normale mensen, zeggen de therapeuten, die simpelweg niet goed hebben geleerd om met hun emoties om te gaan. Yntema: „Door deze groep als normale mensen te behandelen, kunnen we juist slachtoffers voorkomen.”
„Geen overbodige stress en geen paniekaanvallen meer krijgen. Ik ben weer terug naar ‘meer genieten van het leven’ gekomen.”
Man, tussen de 40 en 50 jaar
