Als ik het ter sprake breng, houdt de Chinese filmmaker Wei Shujun (33) zich ironisch op de vlakte. Is zijn thriller Only the River Flows een comeback van de ‘China noir’? Een genre uit de jaren tien dat een gitzwart beeld van het huidige China schetst. In de artistieke misdaadfilms van Jia Zhangke (A Touch of Sin, 2013) en Diao Yi’nan (Gouden Beer-winnaar Black Coal, Thin Ice, 2014); is China hebzuchtig, neodarwinistisch en nihilistisch. Het gezag is de bordkartonnen verkeersagent die in de noir-animatie Have a Nice Day (2016) tot veilig rijgedrag aanzet.
Zo’n beeld van het glorieuze moederland lijkt minder welkom sinds president Xi Jinping in 2018 de filmindustrie de duimschroeven aandraaide en de censuur aanscherpte. Maar de censor had geen problemen met deze film, benadrukt Wei Shujun. „Alleen moesten politiemensen in één scène wat minder roken.” Wat betreft China noir: „Eigenlijk wist ik niet zo veel van dat concept voor ik deze film maakte, nu krijg ik er steeds vragen over. Ik begrijp dat Amerikanen in de jaren veertig ook al jarenlang film noir maakten voordat Franse theoretici ze erop wezen dat ze een nieuw genre hadden uitgevonden. Dus u weet er vermoedelijk meer over dan ik.” Al ontkent hij niet dat Jia Zhangke én Diao Yi’nan zijn mentors en inspirators zijn; na ons gesprek toont Shujun op zijn mobiel de openingsscène van zijn volgende film Sunshine Club, waarin Jia Zhangke een lied zingt.
De échte dader
Het helpt wellicht dat Only the River Flows zich in de jaren negentig afspeelt, als China halverwege de transitie naar staatskapitalisme is. En dat de focus van Wei Shujun niet zozeer historisch of sociaal is, maar filosofisch en psychologisch. De film, die zijn première in Cannes beleefde, was een onverwachts grote hit in China na heftige speculatie op sociale media over de werkelijke dader van de moorden bij de rivier. Want hoewel de dader in dit ondoorgrondelijke moorddrama snel gevonden lijkt, bleven mensen volgens Shujun terugkomen om erachter te komen wie de échte dader is. „Heel vreemd, we maken toch duidelijk wie de dader is? Men kan kennelijk niet accepteren dat het zo simpel ligt. Net als inspecteur Ma Zhe in de film eigenlijk.”
In Only the River Flows onderzoekt provinciaal inspecteur Ma Zhe (Yilong Zhu) een aantal moorden bij de rivier. Zijn tijdelijke kantoor is een verlaten bioscoop, wat een hommage aan een genre suggereert, en wellicht een analogie tussen inspecteur en filmmaker: beiden construeren een verhaal. Duikt de dader op – de dorpsgek, om het politiek incorrect uit te drukken – dan vertrouwt Ma Zhe het niet. Te simpel, er zijn getuigenissen en aanwijzingen die andere verhalen doen vermoeden. Wat ook niet helpt: de inspecteur heeft stress over zijn komende vaderschap en de zwangerschap van zijn vrouw. Er is een kans dat zijn baby een mentale afwijking heeft, en gezien de eenkindpolitiek heb je in China maar één kans. Tot verbazing van zijn door tafeltennis geobsedeerde baas weigert hij het moorddossier te sluiten.
Ma Zhe stop niet bij wie, wat en waar, hij wil het waarom weten. Een foute vraag, aldus regisseur Wei Shujun. „Hij wil iets begrijpen wat buiten bereik van zijn ervaring of logica ligt.” Dus is het geen toeval dat het op celluloid gefilmde Only the River Flows duister en soms niet gefocust oogt, maar de dromen van Ma Zhe juist helder, scherp en digitaal gefilmd zijn. Shujun: „Al is dat uit-focusmoment geen opzet, maar gewoon gevolg van een kapotte lens.”
Nachtmerrie
De film verklapt zijn thema al in de introductie, waar kinderen in een slooppand politie en boefje spelen. De ‘politieman’ denkt dat zijn vriendjes zich in een kamer hebben verstopt, maar opent hij de deur, dan staart hij tot zijn schrik in de leegte. Shujun: „Als je in de afgrond kijkt, kijkt de afgrond terug. Ma Zhe draai door en wil ontslag nemen omdat hij niet begrijpt waarom de moordenaar hem als een nachtmerrie blijft achtervolgen. Hij begrijpt niet wat hij voor hem vertegenwoordigt.”
En wil je dat als kijker zelf begrijpen, moet je goed opletten bij het laatste shot van de film. Waarmee speelt dat peutertje in bad? Shujun: „Dat peutertje kijkt ons aan. Alles is weer zonnig en normaal. Toch?”
