Dat de wraak zou komen, stond vast. De vraag was: op wat voor manier? Zaterdagavond kwam het antwoord op die vraag, die Israël en westerse partners al twee weken in spanning houdt. In korte tijd werden vanuit Iran meer dan driehonderd raketten en drones afgevuurd richting Israël. En hoewel zij vrijwel allemaal werden onderschept, en de schade beperkt lijkt te zijn gebleven, is de schok groot. Niet eerder voerde Iran een rechtstreekse aanval uit op het Israëlische grondgebied. In de altijd al gespannen regio is dit een gevaarlijke wending die de potentie heeft om uit te groeien tot een grotere oorlog. Veel zal afhangen van de reikwijdte van de Israëlische reactie. Niet voor niets probeerden de VS Israël zondag vrijwel meteen af te houden van verdere escalatie.
De vraag is: wie luistert er nog? Amerikaanse en Europese inspanningen om de gemoederen in de regio tot bedaren te brengen, lijken aan dovemansoren gericht. Demissionair minister van Buitenlandse Zaken Hanke Bruins Slot (CDA) deed zaterdag over de telefoon een vergeefs beroep op haar Iraanse evenknie Hossein Amir-Abdollahian om Israël niet aan te vallen en te de-escaleren. Ze was niet de enige, maar het is duidelijk dat de VS en de EU weinig krediet meer hebben in de regio, nu de Gaza-oorlog is uitgemond in een ongekende humanitaire catastrofe en de westerse bondgenoten van Israël er niet in slagen om het land te bewegen tot meer noodhulp en minder geweld.
Ook in de aanloop naar deze jongste confrontatie met Iran heeft de Israëlische premier Netanyahu op verontrustende wijze laten zien dat hij zijn gang gaat. Op 1 april werd een verwoestende aanval uitgevoerd op het Iraanse consulaat in Damascus, waarbij hoge officieren van de Revolutionaire Garde omkwamen. Alles wijst op Israëlische betrokkenheid. Juist diplomatieke vertegenwoordigingen, in overeenstemming met internationaal recht, zouden geen doelwit moeten zijn van militaire acties. Iran speelt al jaren een ondermijnende rol in de regio, als aanjager en financier van talrijke pro-Iraanse milities in Irak, Syrië, Libanon en Jemen, en het is niet gek dat Israël dit als een bedreiging ziet. Het regime in Teheran is meedogenloos. Maar door de soevereiniteit van het land aan te vallen, speelt Netanyahu hoog spel.
De vraag is: wie luistert er nog? Amerikaanse en Europese inspanningen lijken aan dovemansoren gericht
Dat heeft ook gevolgen voor Israëls bondgenoten, die in de regio actief zijn met schepen en manschappen. Het is dan ook opmerkelijk dat de VS van tevoren kennelijk niet op de hoogte waren van de aanval in Damascus. Een cruciale bondgenoot werd op een cruciaal moment niet geïnformeerd. Dezelfde bondgenoot die zaterdagavond een belangrijke rol speelde bij het neerhalen van inkomende Iraanse raketten en drones.
De boosheid over het lot van de Palestijnen groeide de laatste tijd, in de EU en in de VS. Biden had forse aanvaringen met Netanyahu. Zondag spraken de twee elkaar. Biden verzekerde Netanyahu dat Israël „op de volledige steun van de VS” kan rekenen. Volgens sommige berichten zou Netanyahu ook zijn verteld dat hij het afslaan van de aanval vooral moet vieren als „een overwinning”. In andere woorden: vier het succes van je luchtafweer, en reageer verder niet al te hard. Vanuit Iran kwamen ook berichten dat het land de zaak na de vergeldingsactie „als afgesloten” beschouwt.
De kwestie kan dus met een sisser aflopen, maar er zijn geen garanties: zondag waren er nieuwe spanningen in het Israëlisch-Libanese grensgebied. Veel zal afhangen van het vermogen in Israël en in Iran om het hoofd koel te houden en het verstand eindelijk te laten zegevieren.
De ochtend na de aanval overheerste wereldwijd bezorgdheid voor escalatie. In een ongebruikelijke harmonie riepen Rusland, China, de Europese Unie, de VS, de VN en de NAVO zondag op tot terughoudendheid, nadat Iran in de nacht van zaterdag op zondag raketten en drones had afgevuurd op Israël. Volgens een woordvoerder van de NAVO moet voorkomen worden dat het conflict in het Midden-Oosten „volkomen onbeheersbaar wordt”.
Demissionair premier Mark Rutte riep telefonisch de Nationale Veiligheidsraad bijeen, meldde hij op X. Hij veroordeelde de aanval en riep op dat deze niet het begin mag zijn van een regionale oorlog. „Nederland veroordeelt de roekeloze en gevaarlijke aanvallen van Iran ten zeerste. Het is goed te zien dat Israël deze aanvallen effectief heeft afgeslagen. De veiligheid van Israël mag niet verder in het geding komen. Van groot belang dat regionale escalatie wordt voorkomen.”
Lees ook Vrees voor escalatie in Midden-Oosten na eerste directe aanval Iran op Israël
Het ministerie van Buitenlandse Zaken raadt sinds zondag alle reizen naar Israël af. „Het is niet uitgesloten dat er nog meer aanvallen plaats zullen vinden”, aldus het advies. „Reis niet naar Israël. Wat uw situatie ook is, ga er niet naar toe.”
Israël en Iran voeren al jaren een ‘schaduwoorlog’ tegen elkaar. Na een Israëlische aanval op de Iraanse diplomatieke missie in Damascus ontstond de vrees voor een spiraal van vergelding. Diplomatieke inspanningen en openlijke waarschuwingen konden een Iraans weerwoord weliswaar niet voorkomen, mogelijk heeft wel de Amerikaanse waarschuwing aan Teheran om slechts in beperkte mate terug te slaan effect gehad. Volgens persbureau Reuters zouden Washington en Teheran via Turkije over de kwestie gecommuniceerd hebben.
Niet uit op oorlog
De vraag is nu of een Israëlische reactie, zo die komt, ook ‘terughoudend’ zal zijn. Israël zal Iran straffen op een manier en op een tijdstip dat het zelf zal bepalen, zei minister Benny Gantz, voorafgaand aan kabinetsberaad zondagmiddag.
De VS zouden een Israëlische tegenaanval niet steunen, aldus Amerikaanse media. Een woordvoerder van het Witte Huis zei dat de VS Israël blijven steunen, maar dat de VS niet uit zijn op oorlog met Iran.
Samen met andere leiders van de G7- landen veroordeelde de Amerikaanse president Joe Biden de aanval van Iran op Israël. Op initiatief van Biden kwamen de leiders zondag bijeen in een videoconferentie van iets minder dan een uur. Ze verzekerden Israël van hun „volledige steun” en verklaarden dat ze zouden proberen een „oncontroleerbare regionale escalatie” in het Midden-Oosten te voorkomen.
De vraag is of een Israëlische reactie, zo die komt, ook ‘terughoudend’ zal zijn.
In de Europese reacties stond steun voor Israël voorop en werd opgeroepen tot terughoudendheid. Charles Michel, voorzitter van de Europese Raad, reageerde kort na middernacht met een veroordeling van de aanval en een oproep meer bloedvergieten te voorkomen. De Franse president Emmanuel Macron veroordeelde de aanval met kracht en toonde zich solidair met Israël. Tsjechië onderstreepte het recht van Israël op zelfverdediging. EU-Buitenlanchef Josep Borrell belegde een videoconferentie van de Europese ministers van Buitenlandse Zaken voor dinsdag.
De Oekraïense president Volodymyr Zelensky hekelde de Iraanse terreur. „In Oekraïne kennen we heel goed de gruwel van soortgelijke aanvallen door Rusland, dat de zelfde Shahed-drones en Russische raketten gebruikt, dezelfde tactiek van massale luchtaanvallen.”
Oproepen tot terughoudendheid kwamen ook uit Qatar, Egypte en Saoedi-Arabië. Irak riep op tot vermindering van de spanningen en drong erop aan de „agressie tegen de Gazastrook” te stoppen en een oplossing te vinden voor de Palestijnse kwestie.
Tien dagen gewacht
China riep op tot kalmte, Rusland zei erop te rekenen dat met diplomatieke middelen een oplossing gevonden kan worden voor de „bestaande problemen.”
Iran probeerde de aanval als beperkt, terecht en redelijk af te schilderen. De Iraanse krijgsmacht, stelde minister van Buitenlandse Zaken Hossein Amir-Abdollahian, had geen bevolkte gebieden of economisch waardevolle locaties op de korrel genomen. Bovendien had Teheran de VS ’s nachts laten weten dat de aanval beperkt zou zijn, gericht op zelfverdediging en „het bestraffen van het zionistische regime”. Men had na de Israëlische aanval op de Iraanse diplomatiek missie maar liefst tien dagen gewacht met een antwoord.
De secretaris-generaal van de VN, António Guterres, veroordeelde de aanval en riep beide partijen op escalatie te vermijden: „Ik heb herhaaldelijk onderstreept dat noch de regio noch de wereld zich nóg een oorlog kan veroorloven.” Zondagavond vergadert de VN-Veiligheidsraad in New York over de Iraanse agressie.
Lees ook De Israëlische luchtafweer deed zijn werk, maar voor juichen is het te vroeg
Het heeft er alle schijn van dat Teheran voor zijn luchtaanval op Israël nauwkeurig heeft bestudeerd hoe Rusland de afgelopen maanden te werk is gegaan in het luchtruim van Oekraïne. Om de Israëlische radarsystemen te verzadigen vuurde Iran een mengsel van projectielen in drie golven richting het westen. Eerst een zwerm drones, hetzelfde type dat in Oekraïne vaak wordt omschreven als ‘vliegende brommer’, die er tot negen uur over doen om de ruim duizend kilometer naar Israël te overbruggen. Dan enkele tientallen kruisvluchtwapens die een reistijd hebben van een uur, en tenslotte de hypersonische ballistische raketten die een kwartier na lancering inslaan. Tenzij ze onderweg worden onderschept.
Israël werd, behalve vanuit Iran, vanuit nog drie kanten onder vuur genomen: door Iraanse bondgenoten vanuit Irak, Jemen en Libanon. Zo’n aanval, gericht op Israëlische militaire doelen, vereiste een behoorlijk precieze timing en coördinatie, om al die projectielen met verschillende snelheden op hetzelfde moment te laten aankomen en de luchtverdediging het zo moeilijk mogelijk te maken. Zoals de Australische militair expert generaal Mick Ryan het zondagochtend uitdrukte: Iran kreeg vermoedelijk les van Moskou als dank voor de levering van duizenden Shaheed-drones voor de oorlog in Oekraïne.
Materieel effect
Een belangrijke vraag die nog beantwoord moet worden, is waar Iran Israël daadwerkelijk wilde treffen. Want het materiële effect van deze enorme luchtaanval op Israël was uiteindelijk klein.
Van de ruim driehonderd projectielen zou volgens Israël „99 procent” onderschept zijn. Maar niet alles; een aantal militaire bases liep schade op door ballistische raketten, waaronder luchtmachtbasis Nevatim in de Negev-woestijn – een thuisbasis van Israëlische F-35’s. Volgens Iran werd ook de luchtmachtbasis Ramon geraakt door maar liefst zeven raketten.
Lees ook Vrees voor escalatie in Midden-Oosten na eerste directe aanval Iran op Israël
Bij het afweren van de aanval kreeg Israël steun van onder meer Amerikaanse, Britse en Jordaanse gevechtsvliegtuigen, radarsystemen en luchtafweer. Ook Frankrijk ondersteunde de Israëlische luchtafweer. De meeste projectielen werden neergehaald boven Syrië en Jordanië, onder meer door Israëlische F-35’s en Amerikaanse F-15’s.
Daarnaast maakte Israël gebruik van het volledige scala aan geavanceerde luchtverdedigingssystemen die het in de loop van decennia heeft ontwikkeld en opgebouwd, vaak in samenwerking met de Amerikaanse defensie-industrie. Niet eerder werd de moderne Israëlische luchtverdediging zo zwaar op de proef gesteld als dit weekeinde.
Gelaagd
Het Amerikaans-Israëlische Arrow-systeem (Hetz, in het Hebreeuws) was zondagochtend vroeg het voornaamste Israëlische defensieve wapen. Het vormt de buitenste ring van de gelaagde Israëlische luchtverdediging. Het mobiele Arrow-systeem – bestaande uit een radar, een lanceerinstallatie en een gevechtsleidingscentrum – werd vanaf de jaren tachtig door Israel Aerospace Industries en Boeing ontwikkeld om vanaf de grond ballistische raketten over lange afstanden te onderscheppen, waaronder intercontinentale raketten met een nucleaire, chemische of biologische lading. Het wordt beschouwd als een van de meest geavanceerde luchtafweersystemen ter wereld.
De modernste hypersonische raket, de Arrow 3, is ontworpen om een ballistische raket te raken tijdens het exo-atmosferische deel van het traject, dus in de ruimte. Het maximale bereik van deze raket is zo’n 2.400 kilometer, bij hoogtes boven de honderd kilometer. Deze Arrow-raket – kosten: ruim twee miljoen dollar per stuk – kan volgens Israël zelfs satellieten raken en zou een succesratio hebben van 99 procent.
Het Arrow-systeem is voor Israël vooral van belang vanwege zijn grote bereik; daarmee is de luchtafweer in staat een inkomende hypersonische ballistische raket uit te schakelen voordat hij het land bereikt. De hypersonische ballistische raketten die Iran kan afvuren kunnen ondanks de afstand van ten minste duizend kilometer binnen een paar minuten Israël bereiken.
Davids Slinger
Ook een voorname rol in Israëls luchtverdediging is weggelegd voor het eveneens Amerikaans-Israëlische systeem Davids Slinger, genoemd naar het wapen waarmee David de bijbelse reus Goliath versloeg. Dit systeem, ontwikkeld door het Israëlische Rafael Advanced Defense Systeems en het Amerikaanse Raytheon, vormt de middelste schil van de Israëlische luchtafweer; het richt zich vanaf de grond onder meer op vijandelijke vliegtuigen, drones, kruisvluchtwapens en tactische ballistische raketten over de korte en middellange afstanden, tussen ongeveer veertig en driehonderd kilometer, en een maximale hoogte van vijftien kilometer.
De ‘Slinger’ is pas in bedrijf sinds 2017 en is bedoeld als opvolger van het oudere Patriot-systeem. De Amerikaanse Patriot werd al tijdens de Eerste Golfoorlog (1991) gebruikt toen Israël vanuit Irak werd bestookt met Scud-raketten. Het bereik van de Patriot, nog altijd in gebruik, is beperkt tot maximaal 160 kilometer.
Het ELM-2084 radarsysteem van Davids Slinger kan in zijn surveillance-modus meer dan duizend doelen opsporen binnen een afstand van bijna vijfhonderd kilometer. Met Davids Slinger worden Stunner-raketten van 4,6 meter afgevuurd die over grotere afstanden de nieuwste tactische hypersonische ballistische raketten uit de lucht kunnen halen, waaronder de Russische Iskander of de Chinese DF-15. De Stunner-raketten hebben geen springlading, dus het vijandelijke projectiel wordt onschadelijk gemaakt door het met hoge snelheid (tot Mach 7, 2.401 meter per seconde) te raken.
De derde laag van de Israëlische luchtverdediging richt zich op artilleriegranaten, drones en ongeleide raketten die van korte afstand (vier tot zeventig kilometer) worden afgevuurd, bijvoorbeeld vanuit het zuiden van Libanon, Gaza of de Westelijke Jordaanoever. Hier heeft Israël de afgelopen jaren veruit de meeste ervaring mee opgedaan.
Iron Dome
In zijn verdediging tegen aanvallen door Hezbollah en Hamas vertrouwt het land sinds maart 2011 op het Iron Dome, de IJzeren Koepel, ontwikkeld door Rafael en Israel Aerospace Industries, financieel en technisch ondersteund door de VS. Israël claimt dat de Iron Dome een succesratio heeft van 90 procent, maar daarover bestaat twijfel.
Niet eerder werd de moderne Israëlische luchtverdediging zo zwaar op de proef gesteld als dit weekeinde
Een Iron Dome-batterij kan een gebied van zo’n 150 vierkante kilometer beschermen. Zo’n batterij bestaat net als Davids Slinger uit een ELM-2084 Multimission Radarsysteem, een gevechtsleidingscentrum en drie of vier lanceerinstallaties die elk twintig Tamir-raketten met een lengte van drie meter kunnen afvuren. Tamir-raketten kosten tegenwoordig een kleine 50.000 dollar per stuk.
Aanvankelijk plaatste Israël het systeem vooral bij militaire vliegvelden, maar inmiddels staan Iron Dome-batterijen rond alle dichtbevolkte gebieden. In 2021 beschikte het land over tien batterijen. De afgelopen jaren onderschepten zij volgens Israël duizenden raketten en granaten die waren afgevuurd door groeperingen als Hezbollah en Hamas.
Het is nog te vroeg om de balans op te maken. Maar nu juichen over een waterdichte luchtverdediging lijkt voorbarig. Dat zoveel ballistische raketten er doorheen konden breken is reden voor een diepgaand zelfonderzoek. Zeker omdat Iran waarschijnlijk niet zijn zwaarste raketten heeft ingezet.
Een andere vraag is hoeveel luchtverdedigingsraketten Israël zondagnacht heeft opgesoupeerd, terwijl zijn voorraden zeker niet onuitputtelijk zijn. De VS zouden snel een luchtbrug opzetten om voorraden aan te vullen, zo wordt gespeculeerd.
Dat de wraak zou komen, stond vast. De vraag was: op wat voor manier? Zaterdagavond kwam het antwoord op die vraag, die Israël en westerse partners al twee weken in spanning houdt. In korte tijd werden vanuit Iran meer dan driehonderd raketten en drones afgevuurd richting Israël. En hoewel zij vrijwel allemaal werden onderschept, en de schade beperkt lijkt te zijn gebleven, is de schok groot. Niet eerder voerde Iran een rechtstreekse aanval uit op het Israëlische grondgebied. In de altijd al gespannen regio is dit een gevaarlijke wending die de potentie heeft om uit te groeien tot een grotere oorlog. Veel zal afhangen van de reikwijdte van de Israëlische reactie. Niet voor niets probeerden de VS Israël zondag vrijwel meteen af te houden van verdere escalatie.
De vraag is: wie luistert er nog? Amerikaanse en Europese inspanningen om de gemoederen in de regio tot bedaren te brengen, lijken aan dovemansoren gericht. Demissionair minister van Buitenlandse Zaken Hanke Bruins Slot (CDA) deed zaterdag over de telefoon een vergeefs beroep op haar Iraanse evenknie Hossein Amir-Abdollahian om Israël niet aan te vallen en te de-escaleren. Ze was niet de enige, maar het is duidelijk dat de VS en de EU weinig krediet meer hebben in de regio, nu de Gaza-oorlog is uitgemond in een ongekende humanitaire catastrofe en de westerse bondgenoten van Israël er niet in slagen om het land te bewegen tot meer noodhulp en minder geweld.
Ook in de aanloop naar deze jongste confrontatie met Iran heeft de Israëlische premier Netanyahu op verontrustende wijze laten zien dat hij zijn gang gaat. Op 1 april werd een verwoestende aanval uitgevoerd op het Iraanse consulaat in Damascus, waarbij hoge officieren van de Revolutionaire Garde omkwamen. Alles wijst op Israëlische betrokkenheid. Juist diplomatieke vertegenwoordigingen, in overeenstemming met internationaal recht, zouden geen doelwit moeten zijn van militaire acties. Iran speelt al jaren een ondermijnende rol in de regio, als aanjager en financier van talrijke pro-Iraanse milities in Irak, Syrië, Libanon en Jemen, en het is niet gek dat Israël dit als een bedreiging ziet. Het regime in Teheran is meedogenloos. Maar door de soevereiniteit van het land aan te vallen, speelt Netanyahu hoog spel.
De vraag is: wie luistert er nog? Amerikaanse en Europese inspanningen lijken aan dovemansoren gericht
Dat heeft ook gevolgen voor Israëls bondgenoten, die in de regio actief zijn met schepen en manschappen. Het is dan ook opmerkelijk dat de VS van tevoren kennelijk niet op de hoogte waren van de aanval in Damascus. Een cruciale bondgenoot werd op een cruciaal moment niet geïnformeerd. Dezelfde bondgenoot die zaterdagavond een belangrijke rol speelde bij het neerhalen van inkomende Iraanse raketten en drones.
De boosheid over het lot van de Palestijnen groeide de laatste tijd, in de EU en in de VS. Biden had forse aanvaringen met Netanyahu. Zondag spraken de twee elkaar. Biden verzekerde Netanyahu dat Israël „op de volledige steun van de VS” kan rekenen. Volgens sommige berichten zou Netanyahu ook zijn verteld dat hij het afslaan van de aanval vooral moet vieren als „een overwinning”. In andere woorden: vier het succes van je luchtafweer, en reageer verder niet al te hard. Vanuit Iran kwamen ook berichten dat het land de zaak na de vergeldingsactie „als afgesloten” beschouwt.
De kwestie kan dus met een sisser aflopen, maar er zijn geen garanties: zondag waren er nieuwe spanningen in het Israëlisch-Libanese grensgebied. Veel zal afhangen van het vermogen in Israël en in Iran om het hoofd koel te houden en het verstand eindelijk te laten zegevieren.
