Het is op een week na een jaar geleden dat het kabinet-Rutte IV viel, en een demissionaire periode begon die veel te lang duurde. In dat opzicht is het goed nieuws dat er vanaf dinsdag een nieuw kabinet aantreedt met een missionair mandaat. De val van het kabinet was onnodig, en de formatie die na de verkiezingen van november volgde, heeft te veel tijd gekost. De problemen waar Ruttes laatste kabinet tegenaan liep – wonen, stikstof, klimaat, asielopvang, wantrouwen in de politiek – zijn in dat jaar niet verdwenen, integendeel. Het nieuwe kabinet dat dinsdag aantreedt, onder leiding van Dick Schoof, bestaat voor driekwart uit partijen die een nieuwe politiek, een nieuw beleid beloofden. Nu moeten zij laten zien dat ze het wél kunnen. Een zware opgave, gelet op de ernst van de problemen, en de manier waarop ze met elkaar verweven zijn. Zonder goed stikstofbeleid geen toereikende woningbouw. Zonder goede en menselijke opvang van asielzoekers geen ‘grip op migratie’, wat de vier partijen willen. En zonder resultaten op die moeilijke dossiers geen groter vertrouwen in politiek. PVV, NSC en BBB zijn ontstaan als partijen die een proteststem lieten horen. Nu ze, met de VVD, gaan besturen, zullen ze moeten zien dat het niet alleen bij woorden blijft. Dat was immers hun belangrijkste kritiek op de kabinetten-Rutte.
Of Dick Schoof een effectief bestuurder kan zijn, is de vraag. Hij hoorde jarenlang bij de invloedrijkste ambtenaren, maar is nog nooit getest in een politieke rol. En daar ligt ook het probleem: Schoof vertegenwoordigt geen partij, was nooit ergens verkiesbaar voor, niemand weet wat hij vindt. Uit armoede kwam hij naar boven drijven: PVV-leider Geert Wilders kon geen premier worden van VVD en NSC, alternatieve namen haakten af. Tot aan de huidige staatssecretaris Marnix van Rij (Financiën, CDA) aan toe, onthulde die in Trouw. Schoof is geen eerste keuze, en begint daarmee op achterstand.
Dick Schoof blijft tot woensdag, als de Tweede Kamer in debat gaat over de regeringsverklaring, de grote onbekende. Maar gelukkig heeft de Tweede Kamer – en de kiezer – de afgelopen dagen al wel kennis kunnen maken met de andere beoogde bewindslieden. Voor het eerst organiseerde de Kamer hoorzittingen, waarin vaste Kamercommissies vragen konden stellen. Er viel op de vorm nog wel wat aan te merken: doorvragen was vrijwel onmogelijk en er konden geen moties worden ingediend. Maar de angst van partijen voor ‘Amerikaanse toestanden’ bleek ongegrond. De meeste hoorzittingen waren inzichtelijk, en boden een nuttig inkijkje in de politiek onzekere tijd die Nederland te wachten staat.
Opvallend was vooral de manier waarop de aanstaande PVV-bewindslieden afstand probeerden te creëren tot uitspraken die in het verleden waren gedaan. ‘Omvolking’ werd daarbij de grote test. Meerdere PVV’ers, onder wie Wilders en de huidige Kamervoorzitter Martin Bosma, hebben in het verleden deze racistische complottheorie verspreid. De PVV heeft verschillende standpunten tijdelijk „in de koelkast” gezet, maar dat zegt niets over de ideeën die in de partij leven. De radicaal-rechtse PVV is vanaf volgende week de grootste regeringspartij, en daarbij hoort dat de partij kritisch bevraagd wordt op die ideeën. De kandidaat-ministers van de PVV namen maar weifelend afstand. Fleur Agema (Volksgezondheid) zei dat partijgenoten de „historische connotatie” van de term niet kenden, en zich daarom hadden „vergist”. Dirk Beljaarts (Economische Zaken) kende het begrip niet, zei hij. Marjolein Faber (Asiel en Migratie) maakte onderscheid tussen „het gedrag van een woordvoerder van de oppositie” en een bewindspersoon. Ze beloofde voortaan te spreken over „zorgelijke demografische ontwikkelingen”. Reinette Klever (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp) nam als enige geen enkele afstand, maar noemde omvolking „een demografisch fenomeen”.
Door steeds over ‘de koelkast’ te beginnen, hebben de andere drie partijen de illusie gewekt dat de PVV afstand van denkbeelden kan doen. Dat is een illusie, bleek uit de hoorzittingen. De PVV blijft dezelfde, en is alleen bereid in vorm water bij de wijn te doen, niet inhoudelijk. Illustratief waren de provocerende berichten van Geert Wilders op X over de herdenking van het slavernijverleden en de islam. De partijen hebben afgesproken dat de politieke leiders in de Kamer blijven, en in die constructie krijgt Wilders alle ruimte zich nergens iets van aan te trekken. De instabiliteit zit in het kabinet-Schoof ingebakken. Het kabinet-Schoof begint dinsdag onder uiterst onzekere omstandigheden, en de nog onzichtbare kandidaat-premier zal vanaf zijn eerste werkdag maximale stuurmanskunsten moeten laten zien.
