Wat vindt NRC | Door Trumps kwade trouw is een zelfredzame EU harder nodig dan ooit

Trump die zijn eieren in Poetins mandje legt; Trump die zijn land in de VN laat meestemmen met Wit-Rusland en Noord-Korea; Trump die Oekraïne een cynische grondstoffendeal opdringt; Trump die verklaart dat de Europese Unie in zijn ogen op aarde is gezet „om de VS te naaien” en gestraft moet worden met handelstarieven. De oogst van een weekje internationale politiek stemt somber, vooral ook als je bedenkt dat Trump er nog maar vijf weken zit. Kwade trouw van deze omvang leek iets uit geschiedenisboeken of films. Of het leek anderen aan te gaan. Afghanen, Palestijnen, Syriërs: zij weten hoe het voelt als het Westen de ogen sluit of wegloopt. Nu staat de westerse wereld zelf te kijken van het schijnbare gemak waarmee de vertrouwde wereldorde aan het wankelen wordt gebracht.

Temidden van Trumps vernietigingsdrang zijn er gelukkig ook signalen dat de EU zich kan herpakken. Duitsland werd maandag wakker met een heldere verkiezingsuitslag en een gedoodverfde nieuwe bondskanselier die – eindelijk – leiderschap belooft in de EU. Friedrich Merz is ook bereid om Oekraïne zwaardere wapens te geven dan de zittende bondskanselier Scholz en hij wil met Frankrijk en het VK praten over een Europese atoomparaplu, waaronder ook niet-kernmacht Duitsland zou kunnen schuilen. Tot zijn eigen grote spijt stelde Merz vast dat „onafhankelijk van de VS” worden een topprioriteit is geworden, terwijl Duitsland de vorige schok – het verraad van Rusland – nog niet eens heeft verwerkt.

Maandag toog EU-baas Ursula von der Leyen met een zware delegatie, inclusief tal van regeringsleiders, naar Kyiv, om te markeren dat de door Rusland ontketende oorlog nu al drie jaar duurt, maar vooral ook om solidariteit te betuigen aan Oekraïne en de door Trump geschoffeerde president Zelensky. De volgende dag liet de Franse president Emmanuel Macron in het Witte Huis zien dat ook van Trump niet alles zomaar hoeft te worden gepikt, door hem live te ‘factchecken’.

Woensdag praatte Macron zijn Europese collega-leiders, zoals het bondgenoten betaamt, uitgebreid bij. Intussen trekt het VK, hoewel het geen EU-lid is, weer meer dan ooit op met de EU. Eerder deze week kondigde de Britse premier Keir Starmer de „grootste structurele stijging in defensie-uitgaven sinds het einde van de Koude Oorlog” aan. Donderdag ging hij in het kielzog van Macron naar het Witte Huis om Europa en de NAVO een stem te geven.

Of het allemaal beklijft, zal moeten blijken. Nadat Trump Macron had ontvangen, kondigde hij alsnog een handelsoorlog tegen de EU aan. Merz mag dan de goede Europeaan willen spelen, met zijn gretige uitnodiging aan Netanyahu om Duitsland te bezoeken, in weerwil van een arrestatiebevel tegen de Israëlische premier, schaadt hij de internationale rechtsorde. Von der Leyen is heel actief, maar wordt door Trump vooralsnog totaal genegeerd als serieuze gesprekspartner. Starmer mag dan meer samenwerking zoeken, na de Brexit zal hij ook niet als al te klef willen worden gezien.

Desondanks is het hoopgevend dat zich tussen de belangrijkste Europese landen, van Warschau tot Londen, nieuwe saamhorigheid en consensus begint af te tekenen. Zondag ontvangt Starmer de Europese leiders in Londen. Volgende week donderdag is er in Brussel een EU-top, met Zelensky. Dat Europese leiders zo nauw willen optrekken als het om defensie en veiligheid gaat, pal voor Oekraïne staan en niet meegaan in Trumps meest absurde retoriek kan alleen maar worden toegejuicht. Natuurlijk, niet alle EU-landen zitten op één lijn. Hongarije en Italië zien Trump als ideologische geestverwant, vooral als het om migratie en ‘eigen land eerst’ gaat. Maar Giorgia Meloni geldt ook als felle verdediger van Oekraïne en de NAVO. Maandag was de Italiaanse premier er ook bij in Kyiv.

In Trumps nieuwe wereldorde draait de internationale politiek om grote machtsblokken. Wie niet in zo’n blok zit, staat op het menu, ondervindt Oekraïne nu. Het is een harde breuk met het multilateralisme dat ooit is ontstaan om de kleinere landen, inclusief Nederland, te beschermen tegen de grotere. De terugkeer van ouderwets imperialisme maakt de noodzaak van een zelfredzame EU groter dan ooit. Voor een beleving van Europa vanuit de leunstoel, met de EU als handig keuzemenu, is de ruimte nu opeens heel klein geworden. Meloni mag dan sympathiseren met Trump, zonder de EU speelt Italië niets klaar tegenover de VS. Het huidige Nederlandse kabinet mag dan fantaseren over een EU waar het wel de lusten van heeft, maar niet de (financiële) lasten – de nieuwe geopolitieke werkelijkheid vraagt om veel meer ambitie en toewijding aan de EU dan er in de afgelopen tijd vanuit Den Haag is getoond. Denken dat Nederland deze storm wel in zijn eentje kan trotseren, zou heel naïef en onverantwoordelijk zijn. Tenzij je het prima vindt om afgeperst te worden.

Delen

Mail de redactie

Het is al jaren een trend: hoogopgeleiden bashen. De meest recente stormloop ontstond naar aanleiding van een Correspondent-artikel waarin Margriet Oostveen de hoogopgeleiden beschreef als een maatschappelijke zuil. Wetenschapsredacteur van de Volkskrant Maarten Keulemans deelde het stuk op Bluesky met de toevoeging: „Dé motor achter opkomst populistisch-rechts: hoogopgeleiden die steeds meer gesloten kaste vormen, met eigen opvattingen, media, politieke partijen (allesbehalve PVV).” Hoogopgeleiden zijn volgens Keulemans vooral bezig „met hun eigen moreel verheven zaken zoals klimaat, lhbti, derde wereld, Oekraïne”. Het bericht paste in een traditie van hoogopgeleiden die foeteren op hoogopgeleiden: lees de columns van Ewald Engelen en Ronald Plasterk er maar op na.

Nu ben ik bekend met het fenomeen ‘hoogopgeleide zelfhaat’. Ik groeide op in een Haarlems grachtenpand, aan de rand van een wijk met kleinere nieuwbouwwoningen, bewoond door wat we nu ‘praktisch opgeleiden’ noemen. De buurtkinderen pestten mij, ik was volgens hen een ‘kakker’. Officieel was ik niet hoogopgeleid – ik zat op de basisschool – maar ik hoorde duidelijk bij een andere klasse: die van boeken, Volvo’s en De Waard-tenten. Een van de pesters dreef me eens in het nauw en zei met toegeknepen ogen: „Ze zeggen dat jij naar klassieke muziek luistert.” Dat was een zwaar vergrijp, vergelijkbaar met dikke boeken lezen en moeilijke woorden gebruiken. Ik was jong – negen, tien jaar – maar begreep instinctief wat er speelde: zij dachten dat ik op ze neerkeek, en als een soort pre-emptive strike vielen ze míj aan.

Ik hield er een angst aan over om elitair te lijken. Caissières, schoonmakers en pakketbezorgers treed ik tegemoet met een ‘sorry dat ik besta’-achtige aardigheid: ze mogen niet denken dat ik me beter voel. Ik vóél me ook niet beter; ik voel me verwend, bevoorrecht, ik voel dat ik een schuld moet afbetalen, bewijzen dat ik oké ben.

Mede vanwege mijn hoogopgeleide schuldcomplex volg ik al jaren het debat over de opleidingskloof. In 2010 las ik Pleidooi voor populisme van David van Reybrouck, een intelligent en overtuigend pamflet over het gebrek aan politieke vertegenwoordiging van praktisch opgeleiden. Een jaar later verscheen het boek Diplomademocratie. Er volgden nog vele SCP-rapporten, de Atlas voor afgehaakt Nederland, en ontzettend veel columns en artikelen.

Veel van de aangestipte problemen zijn reëel. Het mbo staan ten onrechte laag aangeschreven. Praktisch opgeleiden zijn ondervertegenwoordigd in politiek en media, waardoor hun zorgen, bijvoorbeeld over woningnood en immigratie, daar minder doordringen. Ze zijn op allerlei gebieden – denk aan de zorg – minder mondig, wat mede de grote gezondheidsverschillen verklaart. En onder sommige hoogopgeleiden bestaat inderdaad een zelfgenoegzaam moralisme dat enorm irritant kan zijn.

Tegelijk zijn veel columns en artikelen over de kloof wel heel gemakzuchtig, of ronduit populistisch. Vaak zijn ze eerder een afrekening met een specifiek soort hoogopgeleide, aan wie de auteur een hekel heeft, dan een serieuze probleemanalyse.

Het is bijvoorbeeld empirisch onjuist om hoogopgeleiden als een ‘bubbel’ te beschouwen. Ruim een derde van de bevolking heeft hbo of universiteit gedaan: daar valt iedereen onder van verpleegkundige tot hoogleraar. Het onderzoek van Quita Muis waarnaar Margriet Oostveen verwijst stelt dat hoogopgeleiden vaker dezelfde opvattingen hebben, maar zij onderzocht alleen opinies over gendergelijkheid, abortus en euthanasie, immigratie, en politiek vertrouwen. Over economische onderwerpen (belastingen, sociale zekerheid) denken hoogopgeleiden wel degelijk verschillend.

Dat het systeem goed werkt voor hoogopgeleiden wil daarnaast niet zeggen dat zij dit zo willen houden. Juist GroenLinks-PvdA, de partij met het hoogste aandeel hoogopgeleide kiezers, wil sociaaleconomisch beleid waar vooral praktisch opgeleiden van profiteren. En uitgerekend Robbert Dijkgraaf, van het ‘elitaire’ D66, spande zich als minister in om het mbo aantrekkelijker te maken.

Maar veel van de aanklachten gaan niet over daadwerkelijke ongelijkheid, en dus ook niet over politiek. Ze gaan over de ‘morele verhevenheid’ van hoogopgeleiden, en voeden daarmee de rancune van mensen die denken dat er op ze wordt neergekeken. Handig voor autoritaire leiders: die zetten dit gevoel graag in om hun jacht op intellectuelen te legitimeren, met als voorlopig dieptepunt de massamoord op zo ongeveer iedereen met een bril door de Rode Khmer in Cambodja.

De rancune herken ik van de pestende buurtkinderen. Hoe kwamen ze, zo jong nog, aan dat gevoel? Ik vermoed dat hun ouders vertelden dat ‘de mensen van de gracht’ op ze neerkeken. Een vooroordeel over een vooroordeel. Dat gevoel moet serieus genomen worden, maar doe je dat door steeds het afgelebberde beeld te herhalen van de zelfingenomen havermelkdrinker? U raadt het al, het antwoord is nee. Praktisch opgeleiden hebben, net als iedereen, iets aan een serieuze analyse van politieke vertegenwoordiging en sociaaleconomische ongelijkheid; niet aan een verdachtmaking van alles wat intellectueel is.

Floor Rusman ([email protected]) is redacteur van NRC

Delen

Mail de redactie

De gokkantoren weten het zeker: zondagnacht wint No Other Land de Oscar voor beste documentaire. Israëlische en Palestijnse filmmakers documenteerden samen vier jaar lang de wreedheden van Israëlische militairen en kolonisten in Masafer Yatta, een Palestijnse bedoeïenengemeenschap op de Westelijke Jordaanoever. De film won al zestig prijzen, waaronder de grote prijs van het filmfestival van Berlijn, en is „de must-see documentaire van het jaar”, schreef NRC. Maar toch is de aanstaande winst bij de Oscars gek. No Other Land is namelijk helemaal niet uitgekomen in de VS.

Een stekelige film over een stekelig onderwerp: waar No Other Land komt ontketent-ie een discussie. Toen de Israëlische co-regisseurs bij de Berlinale kritiek leverden op Israël, werd hun film van antisemitisme beticht. No Other Land werd besmette waar, geen grote Amerikaanse distributeur durfde zich eraan te branden. Amerikanen kunnen de film alleen zien in programma’s van festivals en filmhuizen, dankzij kleine, onafhankelijke distributeurs. Dit is geen uniek geval. Hetzelfde gebeurde met twee andere films op de shortlist van de Oscars: The Bibi Files, over Benjamin Netanyahu, en Union, over vakbondsvorming van Amazon-medewerkers; voorbeelden van de politisering van de Oscars dit jaar. En van hoezeer de keuzes van de Academy contrasteren met het dominante politiek discours in de VS.

„De meest politieke Oscarnominaties ooit”, kopte de BBC na de bekendmaking van de kanshebbers. Van de tien films genomineerd voor de Oscar voor beste film, zijn zeker zeven films expliciet politiek – en dat is een zuinige schatting. Emilia Pérez bevat drugsgeweld en een openlijk trans hoofdpersoon. Conclave gaat over de verkiezing van een paus, inclusief botsingen tussen liberalen en conservatieven. The Substance gaat over destructieve schoonheidsidealen, I’m Still Here over dictatuur, The Brutalist over de Holocaust en migratie. Er is zelfs iemand genomineerd als jonge Donald Trump: Sebastian Stan speelt de president als amfetamineverslaafde verkrachter in de zeer kritische biofilm The Apprentice.

Stemadvies van Spike Lee

De Oscars zijn altijd politiek geweest. Sterren geven dankspeeches alsof ze de VN toespreken, hun knuisten wit om gouden beeldjes. Maar er is ook een opwaartse trend: nominaties en winnaars van de Oscars worden politieker.

In de eerste dertig jaar van de filmprijs was 34 procent van de genomineerden expliciet politiek, bleek uit dataonderzoek van The New York Times in 2019. In de afgelopen dertig jaar 41 procent. Daarnaast worden politieke films vaker beloond. Apolitieke films hebben 15 procent winstkans, politieke films 19.

En de afgelopen jaren zijn er steeds meer uitschieters. 2019 was een perfect storm: een verkiezingsjaar, na drie jaar Trump. 75 procent van de genomineerde films was expliciet politiek volgens de telling van The New York Times. De ceremonie werd notoir activistisch, regisseur Spike Lee gaf stemadvies toen hij won voor BlacKkKlansman: „Sta aan de goede kant, do the right thing.”

Dit jaar (en vorig jaar) evenaart het percentage van 2019. Dat komt deels omdat het stempubliek – de Academy of Motion Picture Arts and Sciences – de afgelopen jaren activistischer en internationaler werd.

In 2015/16 wees de twittercampagne #Oscarssowhite erop hoe weinig mensen van kleur er werden genomineerd. Mensen stemden op wat ze herkenden, en 94 procent van de Academy-leden was wit, 86 procent boven de vijftig, 77 procent man. Om meer diversiteit te brengen werd het ledenbestand van de Academy uitgebreid, van vijfduizend naar tienduizend, met jonge, frisse filmmakers van diversere afkomst. Dat had dus het bedoelde effect: de selectie en winnaars werden inclusiever – maar de films politieker. Dat laatste hing natuurlijk ook samen met het opkolken van wereldproblematiek. Elk jaar had zo zijn politieke thema: Covid, de Russische agressie, Israël en Gaza. Regisseur Jonathan Glazer won vorig jaar met holocaustdrama The Zone of Interest en hield een controversiële speech: „Wij weigeren te accepteren dat onze Joodse identiteit en de Holocaust worden gekaapt voor een bezetting die tot een conflict leidt voor zovelen.”

Billenkoek

Dit jaar komt veel samen. In Oekraïne en Gaza zijn de oorlogen nog niet voorbij, het inferno van Los Angeles bracht de klimaatcrisis wel heel dichtbij. Tegelijk lijken de dominante progressieve waarden van Hollywood in het gedrang te komen met de terugkeer van MAGA en Trump.

Hollywood, dat Trump groot maakte als realityster, is mikpunt van zijn hoon: Trump noemde het sinds 2016 „een ramp” en „out of touch”. Afgelopen januari, één dag voor zijn inauguratie, stelde hij drie ‘ambassadeurs’ aan als zijn ‘ogen en oren’ in Hollywood: onverdachte, brommende veteranen als Sylvester Stallone, Jon Voight en Mel Gibson. De laatste ontdekte dat via X en huiverde op Fox verlekkerd: „Pappie komt thuis en heeft zijn broekriem al klaar.” Al dan niet na billenkoek, voorspelt Trump zelf dat er een „Gouden Eeuw van Hollywood” zal volgen.

Grote filmstudio’s als Disney en Warner Bros reageren op dit veranderde politieke klimaat door, al dan niet stilzwijgend, diversiteitsdrift in de ban te doen. ‘Woke’ is een vies woord geworden. Zo kondigde Pixar, die met Inside Out 2 de grootste filmhit van 2024 maakte, vorig jaar al aan meer ‘universele’ verhalen te maken – geen specifieke, culturele verhalen meer dus.

Zakelijk Hollywood volgt het publiek, maar de leden van de Academy missen dat winstmotief en zetten voorlopig de hakken in het zand. Ze hebben daarbij het voordeel van relatieve anonimiteit: de stemming is anoniem, ze worden niet persoonlijk verantwoordelijk gehouden voor een activistische uitslag. Maar voor de Oscar-uitreiking is dat een zeker risico. De kijkcijfers van de ceremonie dalen al jaren. In 2014 keken er nog veertig miljoen mensen, vorig jaar negentien miljoen – en dat was een relatief goed jaar. De voornaamste reden is dat er vaker films worden beloond die weinig mensen hebben gezien: internationale films, kunstfilms. Of „protestfilms”, zoals Emilia Pérez-hoofdrolspeelster Karla Sofía Gascón schreef in haar verguisde tweets. Volgens een peiling uit 2018 haakten veel Republikeinen af vanwege hun onwelgevallige politiek: zei 39 procent van de reageerders te zullen afhaken om die reden. In een film als No Other Land komt alles samen: door zo’n film (terecht) te bekronen, zet de Academy weer een stap buiten de Amerikaanse ‘mainstream’. En wordt de Oscar meer een internationale arthouseprijs.

Delen

Mail de redactie