Wat Van Gogh schilderde toen hij besloot niet te willen blijven leven

Posted on by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Van Gogh In het Van Gogh Museum opent ‘Van Gogh in Auvers’. In dat plaatsje bracht hij de laatste twee maanden van zijn leven door.

Vincent van Gogh, Regen, Auvers-sur-Oise, 18 juli 1890.
Vincent van Gogh, Regen, Auvers-sur-Oise, 18 juli 1890. Collectie National Museum Wales, Cardiff

Vijftig jaar Van Gogh Museum. Dat vraagt om een bijzondere tentoonstelling. Louis van Tilborgh (66) en Teio Meedendorp (61), twee van de onderzoekers van het museum, bedachten het onderwerp voor de jubileum-expositie tien jaar geleden al. Vincent van Gogh in Auvers-sur-Oise, dat moest en zou het worden.

Auvers is een kunstenaarsdorp vlakbij Parijs. Daar trok de 37-jarige Van Gogh vol goede moed heen na een verblijf van een jaar in een inrichting in Saint-Rémy-de-Provence. In het noorden van Frankrijk hoopte de getroebleerde kunstenaar zich beter te kunnen verweren tegen zijn geestelijk lijden.

Op 20 mei 1890 stapte hij in Auvers uit de trein. Zeventig dagen werkte hij als een bezetene: hij maakte zeker 74 schilderijen en zo’n vijftig tekeningen. Daarna schoot hij zichzelf in de borst.

Op de tentoonstelling Van Gogh in Auvers. Zijn laatste maanden, die vrijdag in het Van Gogh Museum opent en in september doorreist naar Musée d’Orsay in Parijs, hangen liefst 46 schilderijen en ongeveer 30 tekeningen uit deze tijd. Nooit eerder was zo’n groot overzicht over deze periode te zien.

In wetenschappelijk opzicht was ‘Auvers’ een lacune in de kennis over Van Goghs oeuvre, zeggen Van Tilborgh en Meedendorp, beiden al vele jaren werkzaam bij het museum. Voor de tentoonstelling en de bijbehorende catalogus maakten ze, samen met collega’s, een beargumenteerd voorstel over de ontstaansvolgorde van de in Auvers gemaakte schilderijen. Die baseerden ze onder meer op Van Goghs brieven, oude weerrapporten en onderzoek naar de gebruikte schilderdoeken. Getracht werd ook de afgebeelde locaties te achterhalen. Door zo als het ware over Van Goghs schouder mee te kijken konden ze nog duidelijker maken hoe hij zijn directe omgeving gebruikte als materiaal voor zijn kunst.

Van Gogh was in Auvers een veel timidere man, concluderen de onderzoekers

Van Gogh was in Auvers een veel timidere man, concluderen de onderzoekers. De brieven aan zijn broer Theo waren korter en hij vertelde minder over wat hij had gemaakt. Zijn werkwijze veranderde ook enigszins. Aanvankelijk beet hij zich minder vast in één onderwerp, leefde artistiek gesproken meer bij de dag, twijfelde over een vaste koers en sprong wat onbegrijpelijk van kleine formaten naar grote – en omgekeerd.

Van Gogh kwam uit een gesloten instelling, verklaren de onderzoekers zijn gedrag. Een jaar lang had hij nauwelijks contact met de buitenwereld gehad, en in zijn nieuwe omgeving probeerde hij met man en macht zijn neerwaartse gevoelens en gedachten, het gevoel van falen, zoveel mogelijk te onderdrukken.

Het wordt pas rustig in zijn hoofd nadat hij op 8 juli Korenveld met kraaien schildert, zegt Van Tilborgh. „Dat was vermoedelijk de rust van iemand die een beslissing heeft genomen. Een man die zichzelf als minderwaardig ziet, bang is dat andere mensen hem niet meer zien staan en vermoedelijk heeft besloten om suïcide te plegen.”

Meedendorp: „In een brief aan zijn moeder schreef hij dat hij Korenveld met kraaien ‘in een stemming van haast al te grote kalmte’ maakte. Theo had hem vlak daarvoor een emotionele brief geschreven. Hij wilde zijn leven omgooien, weggaan bij de kunsthandel waar hij werkte en voor zichzelf beginnen. Van die brief zal Vincent enorm geschrokken zijn.”

Op de vraag of de psychische nood aan de schilderijen is af te lezen, antwoorden de onderzoekers: deels wel, deels niet. Van Tilborgh: „Die hutten die Van Gogh in Auvers schilderde: dat gaat over geborgenheid. Ze zijn een verheerlijking van het landelijk leven – niet in de stad zitten maar op een plek waar het leven gezond is. Die hutjes schilderde hij ook al veel eerder. Het is oude iconografie. Maar nu als het ware obsessief geworden.”

Meedendorp: „De uitzonderingen zijn de schilderijen van de stormen. Daarin zit een soort drama dat voor hem ongebruikelijk is. Of neem het schilderij van het gemeentehuis van Auvers op de 14de juli. De grootste feestdag van het jaar en er staat geen mens op. Dat doek maakte hij de dag voordat Theo met zijn gezin naar Nederland zou reizen, terwijl Vincent tevergeefs had geprobeerd hem naar Auvers te laten komen, naar het gezonde platteland. Als je over dat schilderij doorredeneert kom je in een soort psychologische leegte terecht. Verlatenheid, een feestje waar niemand komt opdagen.”

De onderzoekers hopen dat de tentoonstelling duidelijk maakt dat Van Gogh ook in zijn laatste periode een groots kunstenaar was, en nog even inventief en experimenteel als daarvoor. Ten onrechte, zeggen zij, is in het verleden wel gesteld dat Van Gogh in Auvers zijn discipline had verloren. Van Tilborgh: „In deze laatste periode zie je een schilder die zich nog steeds aan het ontwikkelen is. Die inventieve dingen doet en op een bondiger en compacter manier schildert. Al voelde hij zich oud, relatief gesproken was hij jong. En als kunstenaar zeker niet opgebrand. Eerder een kunstenaar die door zijn zelfverkozen einde in de knop is gebroken.”

Op verzoek becommentariëren Van Tilborgh en Meedendorp vier favoriete schilderijen uit de expositie. Al pingpongend vullen ze elkaar steeds aan. Meedendorp: „Zo werkten we de afgelopen veertien jaar ook samen.”

Dat Van Tilborgh deze maand met pensioen gaat betekent niet het einde van hun samenwerking. De liefde voor Van Gogh bindt hen, zeggen beiden. Net als de gedeelde intuïtie hoe kunsthistorische vraagstukken op te lossen. „Ik werk nog een beetje door”, zegt Van Tilborgh.

Bloeiende kastanjetakken
26 of 27 mei 1890

Vincent van Gogh, Bloeiende kastanjetakken, 1890 (olieverf op doek, 73×92 cm.) Collectie Emil Bührle, langdurig bruikleen aan Kunsthaus Zürich.

„Aan het eind van zijn verblijf in de inrichting van Saint-Rémy ging Van Gogh bloemstillevens schilderen. Commerciëlere doeken, die zouden verkopen, hoopte hij. Een paar dagen na aankomst in Auvers pakte hij het bloemmotief weer op. Vlakbij de herberg waar hij logeerde stonden hoge, oude kastanjebomen in bloei. Afgewaaide takken, na stormachtig weer op 24 en 25 mei, zullen de bloemenschilder in hem wakker hebben gemaakt.

„Vergeleken met de bloemstillevens uit Saint-Rémy is dit doek veel gedurfder. Een spectaculaire, bijna levensgrote voorstelling, een prachtig beeld van de levenskracht en energie die de natuur uitstraalt in het voorjaar. Een beetje mysterieus ook. Pas bij goed kijken zie je de vaas in het midden. Die lijkt te zweven. Ook bijzonder hoe het oranje van de tafel op de voorgrond en het blauw van de achtergrond in elkaar overlopen. Dat op een grafische manier geschilderde blauw suggereert lucht. Gek, want het doek is geschilderd vanuit een hoog standpunt. Dat blauw is een vondst die puur en alleen maar kleur is. Bij dit stilleven zie je een schilder aan het werk die uit diverse repertoires kan putten.”

Boerderijen in Auvers-sur-Oise
mei-juni 1890

Vincent van Gogh, Boerderijen in Auvers-sur-Oise, mei-juni 1890 (olieverf op doek, 73,5×92,5 cm) Collectie Finnish National Gallery, Helsinki.

„Vanwege de losjes geschilderde lucht is dit doek in het verleden wel aangemerkt als Van Goghs laatste schilderij. Het zou onvoltooid zijn. Dat is beslist niet zo. Van Gogh doet hier iets nieuws: hij probeert wolken op een andere manier te schilderen. Op de grondering heeft hij eerst een witte laag aangebracht. Daarover schilderde hij met brede, blauwe toetsen de lucht. Een omgekeerd luchteffect dus: een witte lucht met blauwe wolken.

„Ook de compositie is bijzonder. Je ziet hoe hij in dit schilderij verschillende stijlen combineert. De lucht wijkt bijvoorbeeld sterk af van de grof geschilderde bloemen op de voorgrond. De contouren van de daken doen denken aan Japanse houtsneden.

„Rudi Fuchs [de oud-directeur van het Stedelijk Museum] schreef eens mooi over dit doek. Door die botsende stijlen voorspelde dit schilderij voor hem de toekomst van de schilderkunst. Van Gogh zette volgens Fuchs een stap op weg naar de abstractie, richting Mondriaan. We begrijpen wat Fuchs bedoelde, maar wij denken dat Van Gogh in dit doek onderzocht hoe ver hij met die verschillende stijlen kon werken en tóch een harmonisch resultaat kon bereiken.”

Dokter Paul Gachet
6 en 7 juni 1890

Vincent van Gogh, Dokter Paul Gachet, 1890 (olieverf op doek, 68,2×57 cm.) Collectie Musée d’Orsay, Parijs.

„Zijn broer Theo adviseerde Van Gogh om in Auvers Paul Gachet te bezoeken. Die homeopathische arts meende hem misschien wel beter te kunnen maken, had Theo hem in al zijn optimisme doorgebriefd. Direct na aankomst ging Van Gogh bij de dokter langs. Hij deed daarna twee dingen: hij schilderde een portret van Gachet en hij liet Theo weten dat deze man hem niet zou kunnen genezen. Van Gogh herkende een zielsverwant in hem: een dokter die net zo melancholiek was als zijn patiënt. Net zo depressief, zouden we nu zeggen.

„Uit Parijs haalde Van Gogh schilderijen naar Auvers die hij in de inrichting in Saint-Rémy maakte. Allemaal doeken die iets duidelijk maakten over zijn ziekte. Dat moet wel haast geweest zijn om Gachet te tonen wie hij was, een kwetsbare persoon. De betekenis van dit portret? Het ligt in het verlengde van een uit Theo’s collectie meegenomen zelfportret dat Van Gogh in Saint-Rémy maakte: een soort van angstkreet. Een portret dat duidelijk maakt: deze dokter gaat mij niet redden, maar mij wellicht wel leren standvastig te zijn in het lijden. Kwetsbaar en onverzettelijk tegelijkertijd.

„Aandoenlijk is de kledij. Gachet draagt een twintig jaar oud jasje uit de tijd dat hij nog ambulancemedewerker was. De pet is bewaard gebleven. Die zit in de collectie van Musée d’Orsay.”

Regen, Auvers-sur-Oise
18 juli 1890

Vincent van Gogh, Regen, Auvers-sur-Oise, 18 juli 1890 (olieverf op doek, 50,3×100,2 cm.) Collectie National Museum Wales, Cardiff.

„Natuur was voor Van Gogh een soort van religie. Elf jaar eerder, toen hij als lekenprediker in De Borinage werkte, ging hij eens in een veld staan om een geweldig onweer te beleven. De natuur, was zijn idee, moest bevrijdend werken. Die filosofie droeg hij uit in zijn brieven. Maar dat bevrijdende, levensmoed opwekkende gevoel was veel complexer geworden.

„Over Korenveld met kraaien, het landschap dat hij drie weken voor zijn dood schilderde, schreef hij dat het verschrikkelijke triestheid en eenzaamheid moest uitdrukken. Tegelijkertijd representeerde het voor hem ook het ongelooflijk goede van het platteland. Dat lijkt een tegenstrijdigheid, maar die dingen gaan bij Van Gogh duidelijk samen.

„Dit schilderij van Auvers in de regen is wel als sinister bestempeld. Maar net als de meeste van zijn landschappen is het licht: het is maar een buitje. We hebben kunnen vaststellen waar hij zijn ezel opstelde: bij een kalkgroeve in Méry-sur-Oise. En omdat Franse meteorologen zo punctueel zijn weten we vermoedelijk wanneer het buitje viel: op vrijdag 18 juli 1890.

„Het grafisch effect van die lange regenstrepen verlenen het werk de eenvoud van een Japanse prent. Door verkleuring heeft het nu vooral blauw- en geeltinten. Oorspronkelijk was het waarschijnlijk paarsiger. Maar het is nog steeds een subliem schilderij.”

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 11 mei 2023.

Related Posts

Column | Wat Europa moet doen om geen economisch museum te worden

  • admin
  • November 16, 2024
  • 0

Wordt Europa een economisch museum? Die vraag zorgt al een tijdje voor buikpijn bij Europese bestuurders, want de Europese economie lijkt achter te blijven bij de Chinese en de Amerikaanse. En nu komt Donald Trump daar overheen met zijn dreigement een handelsoorlog met de EU te ontketenen.

Wat moet Europa doen om economisch het hoofd boven water te houden?

Eerst en vooral onderhandelen met Trump. De EU exporteert meer goederen naar de VS dan we er vandaan importeren (bij diensten is het andersom). We hebben er dus alle belang bij om te voorkomen dat Trump op alle invoer uit Europa een ‘belasting’ heft van 10 of 20 procent .

Die deal zou – in theorie – makkelijk te maken moeten zijn, want zo’n handelslieverdje is de EU niet. De EU heft ook importtarieven op producten van buiten: 10 procent op auto’s bijvoorbeeld, terwijl de VS het houden bij 2,5 procent. „De EU kan Trump voorstellen dat Europese tarief naar 2,5 procent te verlagen,” zegt de Duitse econoom Daniel Gros. Hij was lang directeur van de Brusselse denktank Centre for European Policy Studies.

Zelfs als Trump wel alle Europese export naar de VS te grazen neemt, is er nog hoop volgens Gros. Trump dreigt immers met nog veel hogere tarieven op Chinese producten: van 60 procent. Zolang Trumps tarieven op Europese producten lager zijn, heeft Europa een relatief voordeel. „Op de Amerikaanse markt hebben Europese bedrijven dan geen last van Chinese concurrentie.” Het is een klassieke economenwijsheid: als twee landen het moeilijk maken om met elkaar te handelen, kan de rest van de wereld winnen.

Het gevaar is nu dat Europa zijn grote bedrijven gaat beschermen

Maar daarmee is Europa er nog lang niet. Want de EU lijkt economisch stil te staan terwijl de VS en China razendsnel vernieuwen. De VS en China lopen voorop in nieuwe bedrijfstakken, zoals kunstmatige intelligentie (AI) en groene technologie. Op het lijstje met de grootste bedrijven ter wereld domineren de VS en China.

Als Europa zichzelf niet als de donder opnieuw uitvindt, is het gedoemd tot „een langzame doodsstrijd”, waarschuwde econoom Mario Draghi begin september in een rapport over de staat van de Europese economie.

Wat moet Europa doen? Gros was in oktober een dag lang op het Ministerie van Financiën om daarover zijn advies te presenteren en in discussie te gaan met andere economen. Hij is het eens met Draghi dat Europa meer moet innoveren. „Als Europa wil meetellen in de wereld, onafhankelijk wil worden van de VS en de Russische wraakzucht wil kunnen weerstaan, moet Europa sterker worden in high tech,” zegt hij aan de telefoon. Hij bedoelt: in zeer innovatieve techbedrijven zoals biotech, software, computertechniek, digitale diensten, AI.

Voor innovatie en vernieuwing leunt de EU al decennia op wat Gros ‘mid-tech’- bedrijven noemt, zoals autofabrikanten. Die zijn middelmatig innovatief. Terwijl in de VS de autofabrikanten in 20 jaar voorbij zijn gestreefd door techbedrijven als Google, Meta en Microsoft.

Dat verklaart ook waarom bedrijven in de VS meer in innovatie investeren: dat doen hightechbedrijven nou eenmaal veel meer. Het probleem zit níet in Europese bedrijven zelf. Amerikaanse en Europese autofabrikanten geven evenveel uit aan R&D. Het probleem zit in de structuur van de Europese economie: we hebben veel minder hooginnovatieve bedrijven.

Hoe die structuur te veranderen? Draghi adviseert 800 miljard euro te steken in het stimuleren van innovatie en industrie. Gros betwijfelt of dat werkt. Het geld van overheden moet vooral anders worden besteed. De VS subsidiëren vooral zeer prille vindingen waarvan nog onduidelijk is of ze levensvatbaar zijn, laat Gros in een studie met andere economen zien. De EU richt zich juist op vindingen en bedrijven die de zeer riskante fase zijn ontgroeit. Zo blijft de EU zich volgens Gros vernieuwen in bedrijfstakken die het al kent. Richt dat EU-geld op prillere vindingen.

Draghi adviseert van de EU meer één markt te maken door regels te harmoniseren, bijvoorbeeld ook voor jonge bedrijven die financiering zoeken. Pas dan kunnen Europese bedrijven groot genoeg worden, en vertrekken veelbelovende jonge bedrijven minder vaak naar de VS.

Dat is belangrijk, vindt ook Gros, maar niet de gouden sleutel. „Kijk naar Zwitserland, dat is geen onderdeel van de EU en heeft wel grote hoogtechnologische bedrijven.” Gros denkt dat jonge vernieuwende bedrijven naar de VS vertrekken om een andere reden: ze zijn daar flexibeler. Ze kunnen een nieuwe afdeling openen en een andere sluiten omdat personeel makkelijker is te ontslaan.

„Veel ondernemers probeerden een elektrische auto te maken op hetzelfde moment als Elon Musk. De meeste stopten. Musk kon het blijven proberen omdat hij mensen kon aannemen en ontslaan.” Daar zit de kern van het Europese probleem volgens Gros: „Bedrijven in Europa hebben de neiging te investeren in wat ze kennen want de kosten van falen zijn heel hoog.” Maak die kosten lager door ontslagregels te versoepelen.

Het gevaar is nu dat de EU vooral zijn bestaande bedrijven meer gaat beschermen, bijvoorbeeld tegen concurrentie uit China. Draghi pleit voor minder strikte regels: om Europese kampioenen te creëren zouden fusies tussen bedrijven vaker moeten worden toegestaan. Maar op die manier wordt de EU niet opeens wèl hoogproductief. Integendeel. „Als we onze auto-industrie afschermen voor concurrentie uit China is over tien jaar de hele wereld overgestapt op elektrische auto’s en maken wij nog brandstofauto’s.”

De les die de EU moet trekken uit het Chinese en Amerikaanse succes is niet: bescherm bestaande grote bedrijven meer tegen de tucht van de markt. Want dan krijg je het slechtste van twee werelden: bedrijven die markten domineren zoals de techbedrijven in de VS, maar die anders dan de Amerikaanse techbedrijven slechts middelmatig productief zijn. De les is wel: met slim beleid kunnen landen veel bereiken.

Marike Stellinga ([email protected]) is redacteur van NRC en kijkt op deze plek met een economische bril naar ontwikkelingen in politiek en samenleving.


Vier, vijf keer optreden op één avond. De volksfeestartiest heeft het druk

  • admin
  • November 15, 2024
  • 0

Tweehonderd optredens in een jaar: hoe kom je als artiest eigenlijk aan zo’n aantal? Conny Bens van artiestenbureau BENZ Agency, actief in het volksfeestrepertoire, schetst een gemiddeld jaar van een veel optredende artiest. „Het begint met carnaval; dan kun je in een paar dagen tijd tien, vijftien optredens doen. Het is rustig, tót eind april: met Koningsnacht en Koningsdag. En als dan de zon weer opkomt – zoals wij dat altijd zeggen – komen de feestjes, de pleinen, de kermissen, de popfestivals, de zomerweken. Zo kunnen we een mooie route uitstippelen voor onze artiesten met drie, vier, vijf shows op een avond.” Nederland lijkt misschien een klein land, zegt hij, „maar er wordt werkelijk van-al-les georganiseerd.”

Niet alle muziekartiesten houden er zo’n planning op na. Allereerst is daar een praktische component: voor een band met instrumenten die uitgebreid moet opbouwen en soundchecken is het niet mogelijk meerdere shows op een avond te doen. Dat kunnen alleen dj’s of artiesten die optreden met een muziektape.

Bovendien is het artistiek of strategisch niet altijd gewenst om tweehonderd shows per jaar te doen. Zo laat concert- en festivalorganisator Mojo weten dat hun artiesten „om allerlei redenen” niet zo vaak optreden. Manager boekingen Arjo Klingens: „Onze artiesten hoeven niet zo nodig alleen maar te spelen. Zij zitten meer in een ritme van muziek schrijven, een album releasen, een tour. En na zo’n tour moet je bijkomen om weer nieuwe ideeën op te doen voor het volgende schrijfproces.”

Niet in dezelfde regio

Ook zet het fenomeen ‘regio-check’ soms een rem op het aantal optredens. Klingens: „Als een artiest de ene week op een festival in Dordrecht staat, wil de opdrachtgever niet dat hij twee weken later ook de headliner is op een festival in Zwijndrecht. Dus daar moet je soms een show voor laten gaan.”

Een overeenkomst tussen de veel optredende artiesten lijkt dat ze enerzijds naamsbekendheid genoeg hebben om op veel feesten en festival te worden geboekt, maar anderzijds niet à la Guus Meeuwis, Anouk of Armin van Buuren een Ahoy of Ziggo Dome uitverkopen. „Dat klopt, al gaat het niet altijd op”, zegt Conny Bens. „Mart Hoogkamer hoeft geen naam meer te maken, maar treedt toch meer dan tweehonderd keer per jaar op. Het is altijd een combinatie van factoren.”

Ik heb negen witte pakken waarin ik optreed; dat is genoeg om één weekend door te komen

Ook de fee die je voor een artiest betaalt, is een factor in hoe vaak hij of zij optreedt. Online zijn vooral bedragen te vinden voor Nederlandstalige solo-artiesten. Dat loopt uiteen van rond de 4.000 euro (Thomas Berge, John de Bever) met een tussenstop rond de 10.000 euro (Frans Bauer, Marco Schuitmaker), om op te klimmen tot 18.000 euro voor een half uurtje Jan Smit. Al is dat wel een omzetbedrag. Zoals Yves Berendse uitlegt: „Daar moeten nog de kosten vanaf, de afdracht voor de boeker, mijn management, geluidstechnicus en platenlabel. En dan komt de Belastingdienst natuurlijk ook nog langs.” De grotere artiesten treden op voor een bedrag ‘op aanvraag’.

Vooral mannen

Een laatste opvallende overeenkomst is dat de veeloptreders vooral mannen zijn. Zangeres Monique Smit hoorde altijd dat dit een commerciële wens was van de feestorganisatoren die de tent vol willen krijgen. Smit: „Met een man op het podium, komen er vrouwen binnen en dáár komen weer mannen op af. Terwijl een vrouw op het podium vrouwen juist wegjaagt, omdat ze het niet fijn vinden als een andere vrouw aandacht krijgt. Dat is niet mijn mening, hè? Maar zo werd het mij altijd verteld.”

Ondertussen is Smit goed voor 220 optredens per jaar, al zeventien jaar lang. En ze heeft nog nooit gemerkt dat vrouwen de zaal uitlopen. „Ik heb een publiek van 0 tot 100 zeg ik altijd. Mannen, vrouwen, kinderen, families. En iedereen gaat uit z’n dak.”


In de wereld van Kalista Sy is geen onderwerp taboe

  • admin
  • November 15, 2024
  • 0

Door de kamer schatert een lach. Hij is luid en hartelijk, net als Kalista Sy zelf die met gespeeld berouw in haar stoel verschuift en zich richt tot de enige man aan haar tafel. „Sorry Loïc!” Scenarioschrijver en hitseriebedenker Sy (39), was net aan het vertellen dat ze een feminist is, dat ze vrouwen wil helpen hun stem te vinden, en dat ze dáárom met dit groepje bijeen zijn in haar kantoor in de Senegalese hoofdstad Dakar.

Vijf jonge vrouwen, allen beginnend of aspirerend scriptschrijver. De jongste 22 en nog student, de oudste 34 en moeder van drie kinderen. En Loïc Toukam dus. „Voor hem maken we een uitzondering”, grapt Sy over de writers’ room die zij begin dit jaar opzette. Weer die lach. Toukam (25), wiens halflange haar met een band uit zijn gezicht wordt gehouden, grijnst mee. In Kameroen, waar hij vandaan komt, zag hij een serie van Sy op televisie, vertelt hij. „Toen wist ik dat ik voor Kalista wilde werken.”

Die serie, haar debuut Maîtresse d’un homme marié (‘Maîtresse van een getrouwde man’) over vijf moderne, jonge vrouwen, verscheen in 2019 voor het eerst op tv en trok al snel miljoenen kijkers. Sy werd in een klap beroemd én berucht. Niet alleen in Senegal, haar thuisland, maar door heel Franstalig West- en Noord-Afrika drongen families tweewekelijks samen om de beslommeringen van haar vrijgevochten protagonist Marème te volgen.

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="In een writer’s room begeleidt Kalista Sy jonge schriptschrijvers. Foto Guy Peterson” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="In een writer’s room begeleidt Kalista Sy jonge schriptschrijvers. Foto Guy Peterson” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/12161228/data124299983-d434af.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-12.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-10.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-11.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-12.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-13.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/diXP5wGGdxuxr0FwJzQ9pltIKkE=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/12161228/data124299983-d434af.jpg 1920w”>

In een writer’s room begeleidt Kalista Sy jonge schriptschrijvers. Foto Guy Peterson

Foto’s: Guy Peterson

Kalista Sy, echte voornaam Khadidiatou, is een van de bekendste scriptschrijvers in Senegals door mannen gedomineerde tv-wereld. Ze won prijzen en was het middelpunt van polemieken met verhaallijnen die steeds een rode draad delen: ze gaan over sterke, onafhankelijke vrouwen – „Vrouwen zoals ik ze ken” – én ze gaan geen taboe uit de weg. Seksualiteit, depressies, huiselijk geweld: bij Sy komt alles voorbij.

„Ik was klaar met vrouwen op televisie in wie ik me niet herkende”, vertelt Sy, donkerblauwe jurk en bril met een grote montuur, enkele weken eerder bij haar thuis op de bank. De maaksels van haar mannelijke collega’s lieten zich volgens Sy onderscheiden in twee typen: „De hypergeseksualiseerde vrouw óf de hyperpassieve en onderdanige vrouw. Daartussen zat vrijwel niets.”

Dan Marème, Sy’s hoofdpersonage, die ergens in de eerste afleveringen op het punt staat met een getrouwde man op date te gaan. Als een vriendin haar de les leest over de affaire, wijst ze naar haar kruis en zegt: „Deze is van mij. En ik geef hem aan wie ik daar zin in heb.”

En toen, grijnst Sy, ontplofte het.

Discretie

Met dat ene zinnetje raakte ze een zenuw. In Senegal dicteert een cultuur van ‘sutura’, discretie en bescheidenheid in de lokale taal Wolof, nog altijd hoe vooral vrouwen zich moeten gedragen. Het West-Afrikaanse land is diep religieus – 95 procent van de inwoners is moslim – en hoewel vrouwen zeker in de stad hun eigen levens en carrières hebben, zijn het nog altijd, vaak, de mannen die domineren. Een vrouw die openlijk praat over seks? Ondenkbaar.

Onzin natuurlijk, zegt Sy. „Maar dat is wat ons wordt opgelegd. Mannen mogen wel over ons lichaam praten, maar wij niet. Daarom liet ik Marème dat zeggen. Ons lijf is van ons.”

Mannen mogen wel over ons lichaam praten, maar wij niet

Kalista Sy
Scenarioschrijver

Dat resoneerde. Niet alleen in ‘haar’ Senegal, waar vrouwen Sy op straat aanspraken om te zeggen wie hun favoriete personage was. Ze kreeg ook berichtjes uit Marokko, uit Congo. „Vrouwen uit heel Afrika herkenden zich hierin. Shocking vond ik dat.”

Even hevig was de weerstand. De conservatief-islamitische organisatie Jamra stapte tot twee keer toe naar de nationale toezichthouder voor televisie om Maîtresse van de buis te krijgen. Volgens Jamra zet de serie niet alleen aan tot „losbandigheid”, maar vormen Marème en haar vriendinnen ook een bedreiging voor Senegals „culturele identiteit”. De serie bleef op tv, maar Sy en haar collega’s kregen wel een waarschuwing.

Op de bank slaakt ze een zucht. Misschien had ze in een bubbel geleefd, zegt Sy. Ze komt zelf uit een gezin met sterke vrouwen. „Ik was altijd vrij om te zijn wie ik wilde zijn.” Aan haar scripts veranderde ze dan ook niets. „Ik ga me niet verontschuldigen als ik geen ongelijk heb. Dan ben ik maar het zwarte schaap. Ik ben daar trots op.”

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Opname voor Kalista Sy’s tv-serie Plan à 3 over polygamie door twee best vriendinnen. Foto Guy Peterson” data-figure-id=”0″ data-variant=”row”><img alt data-description="Opname voor Kalista Sy’s tv-serie Plan à 3 over polygamie door twee best vriendinnen. Foto Guy Peterson” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-4.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/12161226/data124300079-c35b00.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-28.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-26.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-27.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-28.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-29.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/cntiOxXrCU0G0YWkJkKUw80VdLw=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/12161226/data124300079-c35b00.jpg 1920w”>

Opname voor Kalista Sy’s tv-serie Plan à 3 over polygamie door twee best vriendinnen.

Foto’s: Guy Peterson

Sy maakte Maîtresse voor een ander productiehuis, maar in 2021 begon ze voor zichzelf. Inmiddels heeft Kalista Productions een vijftigtal mensen in dienst en produceerde ze twee grote nieuwe series – de volgende is in de maak. De voertaal is een mix van Frans en Wolof en de thema’s, net als de vrouwen die ze neerzet, zijn persoonlijk: versies van zichzelf en mensen om haar heen. „Vrouwen die vechten voor hun overtuigingen en tegen hun eigen angsten.”

Persoonlijk

Sy’s meest persoonlijke project is Yaay 2.0, waarvan het tweede seizoen nu zowel op televisie als YouTube verschijnt. Yaay, ‘moeder’ in Wolof, gaat over misschien wel een van de grootste taboes in een samenleving waarin alles om familie draait: onvruchtbaarheid. Een moeras waarin Sy en haar man, een informaticus, al een aantal jaar wegzinken. Hij was het die zei dat ze er een serie over moest maken, vertelt Sy. „Het werd onze therapie.”

Hoofdpersonages zijn Kala en Sandiéry, die drie jaar nadat ze zijn getrouwd nog altijd geen kinderen hebben. Terwijl Sandiéry weigert zijn sperma te laten testen (later in de serie blijkt hij onvruchtbaar), kijkt hun omgeving naar Kala. Het script staat vol eigen, pijnlijke anekdotes, vertelt Sy. En van vrienden in soortgelijke situaties. Collega’s die vragen „waar die baby nou blijft”, schoonmoeders en tantes met ongevraagde adviezen.

Zo is er een scène waarin Kala woest hun keukenkastjes opentrekt en flessen met bruinige brouwsels en leren amuletten tevoorschijn haalt – voorgeschreven door de marabouts, spirituele leiders van ‘meedenkende’ familieleden, die beloofden dat ze daarmee wel een kind zou krijgen. „Je moeder, je tantes, iedereen stuurt mij dit. Ik neem zoveel in dat ik niet meer weet wie ik ben”, schreeuwt ze tegen Sandiéry. „En jij? Wat zeggen ze dat jij moet doen? Niets.”

Het ‘probleem’ ligt bij haar, natúúrlijk. Mannen zijn niet onvruchtbaar. „Dat is hoe er in onze samenleving naar wordt gekeken”, zegt Sy. „Ook mannen lijden daaronder.” Zo is Sandièry gebaseerd op de echtgenoot van een goede vriendin. Ook zij werden maar niet zwanger, maar hij durfde zijn sperma niet te laten onderzoeken. „Hij was bang voor de uitkomst”, zegt Sy. „Want stel dat-ie onvruchtbaar was? Terwijl: hij is zelf arts.”

Foto Guy Peterson

Yaay moest mensen wakker schudden, zegt ze. „Onderzoeken tonen aan dat de vruchtbaarheid van mannen de afgelopen vijftig jaar is gehalveerd. Gehalveerd! Dat lijkt nu vooral een probleem in het Westen, maar het is een kwestie van tijd voordat stellen hier in Senegal en elders in Afrika tegen hetzelfde aanlopen.”

Dat blijkt ook uit de reacties onder de afleveringen die ze op haar YouTube-kanaal plaatste en die gemiddeld anderhalf miljoen kijkers trokken. „Na vijf jaar huwelijk zonder kinderen heb ik een spermaonderzoek laten doen”, schrijft ene Boubacar onder aflevering twee. „Ik bleek onvruchtbaar. Onze gynaecoloog zei dat we moesten hopen op een wonder.”

Bij Bio24, één van de grootste private laboratoria in Dakar die fertiliteitsonderzoeken doen, vertelt een laborant desgevraagd dat sinds het eerste seizoen van Yaay 2.0 in 2022 verscheen het aantal aanvragen voor spermaonderzoeken zichtbaar steeg. „Het zijn nog vaak de vrouwen die mailen”, zegt hij. „Maar hun mannen komen wel.”

De serie won verschillende prijzen, waaronder recentelijk voor ‘beste scenario’ tijdens Dakar Series, een pan-Afrikaans festival. In het tweede seizoen gaat Sy nog verder. Ze raakt aan zelfmoord, een doodzonde binnen de islam. En aan abortus, terwijl Senegals abortuswet een van de strengste ter wereld is (alleen als de moeder in levensgevaar is mag het, en zelfs dan zijn er voorwaarden).

Sy: „We gaan er misschien niet diep op in, maar we benoemen het wel. Omdat het onderdeel is van onze realiteit. Ook dat hoort thuis op het scherm.”

Therapiesessie

Verderop in Dakar, in een wijk waar een modern appartementencomplex tussen villa’s met metershoge hekken uit de grond is gestampt, wordt drukt gewerkt aan haar volgende project: Plan à 3, over twee beste vriendinnen die besluiten beiden met hun goede vriend te trouwen (polygamie is veelvoorkomend in Senegal). Een „ontzettend slecht idee” dat zij ooit zelf had, vertelde Sy. „Gelukkig dat mijn man mij daarvanaf wist te brengen.”

Tussen de verder nog onbewoonde appartementen bevindt zich achter één deur een wereld van crème, goud en zachte wollen tapijten waar mensen in en uit lopen. Twintigers, dertigers. De één met een lichtbalk in de hand, de ander met een microfoon aan een lange stang. Ertussen twee actrices op intimiderend hoge hakken en in lange zomerjurken die take na take veinzen op te schrikken van hun binnenstormende ‘schoonmoeder’.

In een hoek uit beeld zit Medoune, Sy’s echtgenoot, die inmiddels al geruime tijd meeloopt op haar sets als hoofd productie. Ook aanwezig, zwaaiend met een script, is Roger Salah (31). De Senegalese steracteur, met hetzelfde stoppelbaardje als toen hij Sandiéry speelde in Yaay, is nu aangesteld als coach. Kalista en hij werken al zo’n vijf jaar samen, zegt Salah. „Ik denk dat niemand scripts zo vanuit het hart kan schrijven als zij.”

Het is soms opleiding en therapiesessie in één, niet in de laatste plaats omdat veel stereotypen ook in hen verankerd zijn.

Ze wil ons vrouwen bevrijden, voegt Adji Seynabou Diakhaté Ndiaye (28) – of Yakhi, zoals ze in de serie heet – tussen takes door toe. „In haar wereld zijn we travailleuse, bosseuse.” Harde werkers. „In plaats van dat we alleen maar bezig zijn met trouwen en baren.”

Bevrijden, ja. Dat wil ze, zegt Sy. „Er kwam laatst een moeder met twee dochters naar me toe. ‘Bent u Kalista?’, vroeg ze. Toen ik ja antwoordde, keerde ze zich naar haar meiden en zei, ‘zij is het die de verhalen van ons vrouwen vertelt’.”

Voor haar, zegt Sy, was dat „de apotheose”. Mede daarom begon ze in januari de writers’ room, om een nieuwe generatie vrouwelijke scriptschrijvers („en Loïc”) op te leiden. Door hen, acht in totaal, mee te laten werken aan haar scripts en hen te helpen hun eigen scripts te ontwikkelen. Het is soms opleiding en therapiesessie in één, lacht Sy. Niet in de laatste plaats omdat veel stereotypen ook in hen verankerd zijn.

Zo werkt het team deze middag aan het scenario voor een serie over bodyshaming. Het personage Kalista, een wat stevige jonge vrouw, staat daarin centraal („ik ben het, maar ook weer niet”). Ook ligt er een begin van een script over vier vriendinnen van in de vijftig – de een weduwe, de ander gescheiden – en hun seksuele verlangens. „Die serie gaat ons allemaal de gevangenis in jagen”, grapt Sy en ontsteekt, opnieuw, in een schaterlach.

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Een visagiste op de set van Plan à 3” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Een visagiste op de set van Plan à 3” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-7.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/16193929/web-1611LEV_kalista_opnames3.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-39.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-37.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-38.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-39.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-de-wereld-van-kalista-sy-is-geen-onderwerp-taboe-40.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/q4y5bYKopIVMEz1X2mCARlwUIZg=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/16193929/web-1611LEV_kalista_opnames3.jpg 1920w”>

Tijdens de opnames voor Kalista Sy’s tv-serie Plan à 3 over polygamie door twee best vriendinnen.

Foto’s: Guy Peterson