Scheepsbouwer Damen Shipyards en drie (voormalige) directieleden moeten zich voor de rechter verantwoorden wegens verdenkingen van omkoping, witwassen en valsheid in geschrifte, maakte het Openbaar Ministerie vrijdag bekend. Wat speelt daar precies? Vier vragen over de aanstaande strafzaak tegen het miljardenconcern.
1 Wat doet Damen precies?
Nederlands grootste scheepsbouwer, Damen Shipyards uit Gorinchem, is hofleverancier van de Nederlandse marine. De werf die Kommer Damen (nu 81) in 1969 van zijn vader overnam, is uitgegroeid tot een multinational met een omzet van ruim 3 miljard euro en meer dan 12.000 werknemers op 35 werven wereldwijd. Op die werven bouwt en onderhoudt Damen commerciële vissersboten, jachten, patrouilleschepen, sleepboten, expeditieschepen, amfibische transportschepen en ook grotere oorlogsschepen.
In Nederland gebeurt dat onder meer op de Scheldewerf in Vlissingen, die het bedrijf in 2000 overnam en daarmee van de ondergang redde. Daar bouwt Damen (of doet de afbouw van) grote fregatten, korvetten en bevoorradingsschepen. Alleen al de afgelopen twee jaar bestelde het ministerie van Defensie bij Damen vier commando- en luchtverdedigingsfregatten, twee ondersteuningsschepen en twee ‘onderzeebootbestrijdingsfregatten’, ter waarde van miljarden.
Duitsland heeft zes fregatten in bestelling bij Damen ter waarde van in totaal 7 miljard euro
Ook andere landen kopen oorlogsschepen bij Damen. Zo heeft Duitsland zes fregatten in bestelling ter waarde van 7 miljard euro. Portugal kocht een multifunctionele dronecarrier, Australië kocht het ontwerp van acht transportschepen, die lokaal zullen worden gebouwd. Damen greep weer mis bij een aanbesteding voor vier onderzeeboten voor de Nederlandse marine. Die order ging vorig jaar naar het Franse Naval.
2 In welke problemen zijn ze beland?
Fiscale opsporingsdienst FIOD viel in 2017 binnen bij Damen Shipyards. De verdenking richtte zich destijds op de handelsagenten die Damen inhuurt om schepen te verkopen in het buitenland. Zij kregen torenhoge commissies – maar wat deden ze met dat geld?
Uit onderzoek van NRC in 2018 en 2019 naar Damen Shipyards bleek dat er sprake was van dubieuze verkooppraktijken in Sierra Leone, waar de Wereldbank ook onderzoek naar deed. Ook bleek dat het bedrijf een agent in Indonesië had weggestuurd wegens vermoedens van corruptie bij de verkoop van oorlogsschepen.
Het bedrijf was daarnaast in conflict geraakt met een tussenpersoon in Trinidad en Tobago, die de miljoenen die hij van Damen ontving niet goed kon verantwoorden. Damen Shipyards bleek bovendien veertien keer verkeerde gegevens te hebben aangeleverd bij Atradius DSB, de verzekeraar die namens de staat risicovolle exportpolissen afgeeft. Dat kwam het bedrijf niet op sancties te staan.
Het strafrechtelijk onderzoek heeft uiteindelijk acht jaar geduurd. Damen en het OM voerden vorig jaar gesprekken over een mogelijke schikking, maar daar fietsten telkens weer nieuwe onthullingen doorheen. Vorig jaar publiceerde de Volkskrant over nieuwe corruptieverdenkingen, Nieuwsuur onthulde dat Damen mogelijk sancties tegen Rusland had overtreden. De gesprekken tussen het OM en Damen strandden daarop, volgens beide partijen op initiatief van de ander. Nu heeft het OM alsnog besloten het bedrijf te vervolgen.
Lees ook
Lees ook: De doorgeschoten verkooplui van Hollands grootste scheepsbouwer
3 Was de bedrijfstop ook betrokken bij de verdachte praktijken?
Justitie meent van wel. Volgens het OM gaven directieleden van Damen jarenlang „feitelijk” leiding aan de verboden gedragingen, zo staat in het persbericht dat er vrijdagochtend uitging. Behalve Kommer Damen worden zijn zoon (en huidig bestuursvoorzitter) Arnout Damen en voormalig bestuursvoorzitter René Berkvens vervolgd. Ook een voormalige handelsagent, Stephen Hobson, behoort volgens bronnen rond het onderzoek tot de verdachten.
Dat behalve het bedrijf ook individuele bestuurders vervolgd worden, is opvallend. Het OM zal dan voor de rechter moeten aantonen dat zij direct betrokken waren bij verboden handelingen, zoals de vermeende omkoping van ambtenaren in het buitenland, of op zijn minst weet hadden van die praktijken en er niet tegen optraden. In eerdere geruchtmakende zaken bleek het voor het OM vaak lastig om dit „feitelijk leidinggeven” te bewijzen.
Zo besloot justitie eind vorig jaar de voormalige bedrijfstop van ABN Amro na bijna vier jaar onderzoek toch niet te vervolgen voor overtredingen van de antiwitwaswetgeving, wegens onvoldoende bewijs. Ook voor de vervolging van oud-ING-baas Ralph Hamers (voor hetzelfde vergrijp) bleek volgens het OM niet voldoende bewijs.
4 Wat betekent een eventuele veroordeling van Damen voor de Nederlandse defensie-industrie?
Wie veroordeeld wordt voor omkoping of fraude, mag in Europa niet leveren aan defensie – een schrikbeeld voor Damen, nu de defensie-uitgaven in Europa sterk worden opgeschroefd. In de Aanbestedingswet op defensie en veiligheidsgebied staat dat een bedrijf dat in hoger beroep is veroordeeld voor omkoping, fraude, terrorismefinanciering of witwassen zich vier jaar lang niet mag inschrijven op aanbestedingen.
Een bedrijf heeft daarna nog wel een uitweg. Als het kan aantonen dat het ‘voldoende maatregelen’ heeft genomen om ‘betrouwbaarheid aan te tonen’, mag een overheid ervoor kiezen een bedrijf toch te laten deelnemen aan een aanbesteding. Een voorbeeld: vergoeden van schade, meewerken aan onderzoek, ‘personeelsmaatregelen’ om strafbare feiten in de toekomst te voorkomen.
Mocht het zover komen, dan is deelname aan aanbestedingen voor Damen op z’n minst een stuk ingewikkelder. Voor de Nederlandse regering is dat lastig. Het ministerie van Defensie werkt van oudsher nauw samen met Damen en koopt er grootschalig materieel in.
De rechtszaak, die naar verwachting dit najaar begint, kan een politieke kwestie worden nu Europa in rap tempo wil bewapenen
„We hebben vandaag pas kennisgenomen van de beslissing van het OM”, laat een woordvoerder van het ministerie in een reactie weten. „We moeten zelf nog in kaart krijgen wat dit kan betekenen voor ons.”
Ook voor de rest van Europa kan een veroordeling consequenties hebben. Juist de komende jaren wil het continent honderden miljarden investeren in bewapening en de verwachting was dat juist op maritiem gebied Nederland hierin een rol zou kunnen spelen.
De rechtszaak, die naar verwachting dit najaar begint, kan daarmee een politieke kwestie worden. Damen houdt rekening met dat sentiment. In een verklaring zegt het bedrijf dat „Damen liever zijn aandacht alleen richt op de versterking van de Nederlandse maritieme sector en het bijdragen aan het tegengaan van de defensiebedreigingen die de huidige geopolitieke situatie met zich meebrengen” dan zich te moeten verweren tegen „vermoedens van het OM”.
