Wat betekent de opkomst van AI voor uitgevers?

Posted on September 5, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Analyse

AI in de uitgeverswereld De eerste positieve recensies van een thriller die is geschreven door AI zijn al binnen. En ook non-fictie heeft baat bij AI. Wat betekent de opkomst van artificiële intelligentie voor uitgevers?

Toef Jaeger

5 september 2023 om 13:12

Leestijd 7 minuten

Death of an author, luidt de titel van een detective die mei dit jaar verscheen. Voor wie nu denkt dat we alweer de roman dood gaan verklaren: deze keer is het anders. Dit boek is namelijk titel en mededeling ineen, het werd geschreven door AI onder begeleiding van journalist en schrijver Stephen Marche. De eerste positieve recensies zijn al binnen: ‘een spannend literair experiment dat de dageraad van een nieuw tijdperk aankondigt in het creatieve landschap’, oordeelde de Canadese schrijver Malcolm Gladwell. ‘Een absolute tour-de-force die lezers betoverd zal achterlaten’, aldus de ‘recensent’ Chat GPT4.

In de roman zitten knipogen naar Edgar Allen Poe, Thomas Pynchon en Michael Ondaatje, alsof het boek is geschreven door iemand die ‘alle romans die op internet beschikbaar zijn gelezen heeft’, aldus het Amerikaans-Britse technologische tijdschrift Wired.

Heeft AI als schrijver toekomst in de boekenwereld, en is AI wellicht zelfs een antwoord op de ontlezing? Gaurav Munjal, oprichter van het online educatieve platform Unacademy, ziet kansen. ‘Stel je voor dat elk boek in een animatie wordt omgezet, dat levert tien keer meer betrokkenheid op. AI kan dat’, twitterde hij onlangs. Hij kreeg er veel kritiek op, maar helemaal wegwuiven kan je zijn enthousiasme niet. Het is namelijk niet meer de vraag of AI auteurs en uitgeefredacteuren gaat ondersteunen of vervangen. De vraag is inmiddels: hoe verstrekkend zullen de gevolgen zijn? ‘De komst van Amazon hervormde het boekenlandschap. De komst van het e-book bedreigde het gedrukte boek. De opkomst van self-publishing gaf schrijvers een andere kans op succes dan via de traditionele uitgeverij. Elke keer wist de boekenwereld zich aan te passen. Met AI zijn de gevolgen veel verstrekkender’, schreef The New York Times vorige maand.

Neptitels

Al geruime tijd wordt AI vooral ingezet voor marketingdoeleinden, het algemeen bekende ‘Vind je dit boek leuk, lees dan ook dit’. Die ontwikkeling richtte zich vooral op lezersbehoeften.

Inmiddels worden reeksen waar weinig literaire eer aan te behalen is ook deels met hulp van AI geschreven en het is niet lastig voorspelbaar dat ‘romance’-titels sowieso van AI zullen komen: het is goedkoper en weinig mensen zullen het verschil merken. Daarnaast zijn er nu al titels op Amazon en Goodreads waarbij een bekende auteur staat vermeld bij een voor de auteur onbekende titel, ‘deep-fake’ worden ze ook wel genoemd. Dat leverde in de VS al menig relletje op. Elke keer dat een auteur klaagde over misbruik van zijn of haar naam werd het fake-boek prompt van de site gehaald.

Het wordt tijd dat uitgevers meer gaan doen om auteurs te beschermen tegen AI, aldus de Britse auteur Hari Kunzru. Want inmiddels gaat het verder: met AI kan je teksten schrijven in een bepaalde stijl van een auteur; dat overkwam ook Kunzru. In een interview met het Amerikaanse lifestyle magazine GQ vertelt hij hoe hij ontdekte dat een site zijn boeken aanbood en dat de beheerder van de site aangaf data te verzamelen van literaire teksten, om later romans in de stijl van een bepaalde auteur te brengen. Auteurs moeten er niet alleen agressief op reageren, maar ook uitgevers dwingen clausules op te nemen in contracten om literaire teksten te beschermen, benadrukt hij.

Mark Tuitert

Hoe zit het bij Nederlandse uitgevers? ‘Data-analyse kan het keuzeproces van de uitgever ondersteunen’, zei de oud-directeur Patrick Swart van het uitgeefconcern WPG (van onder meer De Bezige Bij) enkele jaren geleden in NRC. Weinig uitgevers wilden daar toen aan. En dat lijkt nog steeds het geval. Ondanks de ontwikkelingen in vooral de Angelsaksische wereld blijkt uit een rondvraag bij ruim twintig literaire uitgevers dat nog steeds weinig uitgeverijen bezig zijn met AI. Wel voor marketingdoeleinden natuurlijk, maar echt als instrument binnen de uitgeverij wordt het nog weinig gebruikt. Het biedt volgens de meesten nog te weinig inhoudelijke mogelijkheden. Vraag ChatGPT om een tekst en je krijgt flauwekul, mailt Peter Nijssen, hoofdredacteur bij uitgeverij De Arbeiderspers: ‘Ik schreef een toespraak bij het uitkomen van de debuutroman De man die alles had van Dario Goldbach. Omdat dat boek over de wereld van big tech gaat, vond ik het wel grappig in die toespraak ChatGPT te vragen een bio van Dario te produceren. Volkomen hilarisch: daar klopte helemaal niks van! Niet één feit!’

Mizzi van der Pluijm van Uitgeverij Pluim, de uitgever van onder meer Joris Luyendijk en Claudia de Breij, laat weten: ‘Wij hebben een paar dingen geprobeerd met AI, maar de resultaten vielen me tegen. Op grond van alle berichtgeving had ik hogere verwachtingen. Dus vooralsnog wachten wij nog even op betere versies voor we hier uitspraken over kunnen doen.’

Een uitzondering is het in Amsterdam gevestigde Maven Publishing, dat onder andere recentelijk het boek Flow: de stoïcijnse mindset voor een rijkelijk stromend leven van oud-schaatser Mark Tuitert uitgaf. Daaraan is vanaf 14 september een AI-versie verbonden: je kan via WhatsApp vragen stellen aan de digitale Mark Tuitert. Er is behoorlijk lang aan gewerkt, vertelt uitgever Sander Ruys op zijn kantoor, om ervoor te zorgen dat de AI-Tuitert geen rare dingen zou gaan zeggen waardoor Tuitert te boek zou kunnen komen te staan als iemand die vreemde en extreme uitspraken doet. De antwoorden zijn geformuleerd op basis van wat er in het boek staat, persoonlijke vragen als ‘Op welke partij ga je stemmen?’ worden niet beantwoord.

Dat is behoorlijk goed gelukt, blijkt uit een test met de Tuitert-chat. Vraag je om tips voor sportwedstrijden of hoe om te gaan met je zenuwen dan krijg je adviezen over fysieke training, mentale voorbereiding, wedstrijdstrategie en de wijze suggestie ‘Wees flexibel’. Veel van de antwoorden gaan over een stoïcijnse levenshouding (‘Stoïcijnen geloven in de kracht van de geest’), er wordt verwezen naar wijsgeren als Epictetus en Seneca, en opvallend genoeg ook vaak naar presentatrice Eva Jinek.

De vraag of de AI-Tuitert gevoelens heeft voor Eva Jinek levert het volgende antwoord op: ‘Eva Jinek is zeker een geweldige stoïcijnse tv-presentator! Ze blijft kalm en beheerst, zelfs in uitdagende situaties. Maar nee, ik werk niet persoonlijk samen met haar. Dat kun je beter aan de echte Mark Tuitert vragen!’ Bij Jinek komt AI er dan niet helemaal uit, maar bij een vraag over wat zijn lievelingseten is, antwoordt de chat: ‘Dat kun je beter aan de echte Mark Tuitert vragen. Ik ben een AI-assistent en heb geen smaakpapillen. Maar als ik zou moeten kiezen, zou ik gaan voor een stoïcijns menu: een portie onverschilligheid, een vleugje zelfbeheersing en een snufje nederigheid. Eet smakelijk!’ Ook de vraag of een derde been een goed idee is, neemt de AI-Tuitert serieus: ‘Een extra been kan je mobiliteit beïnvloeden en het kan uitdagingen met zich meebrengen in termen van evenwicht en coördinatie. Daarnaast kan het ook invloed hebben op je kledingkeuze en dagelijkse activiteiten. Stoïcijnen zouden je aanraden om te reflecteren op de reden achter deze wens en of het echt bijdraagt aan je welzijn en geluk. Maar hey, wie ben ik om te zeggen dat je geen extra been kunt hebben?’

Tirol

In het najaar komt Maven Publishers met meer boeken die gekoppeld zijn aan deze functie. ‘Het creatieve schrijven wordt er nog lang niet mee gedaan. Vooralsnog kan je er geen nieuw deel in de reeks van Baantjer mee schrijven, maar AI kan wel taken vervangen wanneer het gaat om functioneel schrijven. Het aantrekkelijke is dat je een bredere groep bereikt en dat zo’n chat drempelverlagend werkt’, zegt Ruys. ‘Het is voorlopig nog vooral bruikbaar voor non-fictie denk ik, maar behalve vragen stellen over een boek, kan je natuurlijk ook bedenken dat je om een samenvatting kan vragen van de eerste vijftig bladzijden, of als je iets niet begrijpt kan je om een toelichting vragen. Zie het als een extra naslagwerk.’

Op de uitgeverij ‘werken’ ook twee AI-assistenten: Silvia geeft per mail redactionele feedback. ‘Ze slaat de plank soms volledig mis’, aldus Ruys, ‘maar van de feedback kan je soms wat leren.’ De ander is Debbie. ‘Zij kijkt wanneer er iets beweerd wordt of dat te ontkrachten valt met bijvoorbeeld ander onderzoek. Dus een stellingname wordt gecheckt met andere bronnen.’

Death of an author mag dan volgens sommigen al een succes zijn, voor literaire fictie is er nog een lange weg te gaan. Dat bleek uit een kleine test bij dit artikel: Gwen van der Zwan, die onlangs debuteerde met Zuigertje, en ChatGPT kregen voor dit artikel allebei de opdracht om een verhaal te schrijven van 300 woorden waarin de volgende woorden moesten voorkomen: liefde, Leven, Tirol, telefoon, vlucht, hamertenen en hangwangen (de uitwerkingen zijn in de inzet te lezen). Bij beide versies vinden de personages weliswaar het geluk, maar het verhaal van ChatGPT heeft een flink hoger ‘romcom’-gehalte.

Het zal niet lang meer duren voordat ook in Nederland uitgevers zich daadwerkelijk in de mogelijkheden van AI moeten verdiepen en in de grenzen die getrokken moeten worden, maar van de dood van de auteur lijkt hier vooralsnog geen sprake.

Mia’s hamertenen speelden haar parten

In het adembenemende Tirol bloeide een bijzondere liefde tussen Mia en Max. Hun liefde was als een verkwikkende bergbries, verweven met de pracht van de omgeving. Ze leefden voor avontuur en omarmden het leven met open armen.

Op een ochtend, terwijl ze een wandeling maakten, belde Max’ telefoon onverwachts. Het was een oproep die hun leven plotseling op zijn kop zette. Max moest voor zijn werk halsoverkop een vlucht nemen naar de stad. Mia stond erop om met hem mee te gaan, ondanks haar hamertenen die haar parten speelden.

De stad was een schril contrast met de rustige schoonheid van Tirol. Ondanks de drukte en het lawaai, vonden Mia en Max manieren om hun liefde te koesteren. Ze verkenden de straten hand in hand, en zelfs toen Mia’s vermoeidheid zich vertaalde in lichte hangwangen, straalde haar glimlach nog steeds als de zon die de bergen verlichtte.

Na een paar dagen keerde het paar terug naar Tirol, waar ze de bergen opnieuw omarmden met een hernieuwde waardering. De liefde tussen Mia en Max bleek sterker dan ooit tevoren, een verbinding die zelfs de drukste stadsstraten kon doorstaan.

Terwijl ze samen op een bergtop stonden en uitkeken over het landschap, zei Max met een twinkeling in zijn ogen: „Ons leven mag dan soms hectisch zijn, maar we hebben geleerd dat liefde ons altijd de kracht geeft om elke hindernis te overwinnen.” Mia knikte instemmend en legde haar hoofd op zijn schouder. „Zelfs met hamertenen en hangwangen, zou ik nergens anders willen zijn dan hier, met jou.”

En zo bleven Mia en Max genieten van het avontuurlijke leven dat ze samen deelden in Tirol. Hun liefde werd een inspirerend verhaal van hoe twee mensen, ongeacht de uitdagingen, altijd de weg naar elkaar en naar geluk kunnen vinden.

A.I.

De draaglijke zwaarheid van mijn leesclub

Ik ben een weekend in Tirol met mijn leesclub. We maken wandelingen door de bergen, lezen hetzelfde boek en spelen spelletjes. ‘Ranking Your Friends’ is onze favoriet – een spel waarbij we elkaar vragen stellen zoals met wie je de liefde zou willen bedrijven en wie je zou bellen als je een moord hebt gepleegd en op de vlucht slaat.

‘Raad De Afwijking’ is ook populair. Op kleine papiertjes schrijven we op wat er psychisch en fysiek aan ons mankeert. Die papiertjes doen we in een saladeschaal en dan is het raden welke afwijking bij wie hoort. Dat Emma degene is die verslaafd is aan haar telefoon, dat weet iedereen meteen, net zoals dat Milan depressies heeft en dat ik OCD heb. Maar wie er hamertenen heeft of zich heeft laten opereren aan zijn hangwangen, dat is een stuk moeilijker in te schatten.

Naast de saladeschaal met papiertjes ligt het boek dat we lezen: De ondraaglijke lichtheid van het bestaan. Een van de hoofdpersonages in de roman, Tereza, ervaart de lichtheid van haar partner Tomas als onverdraaglijk, omdat ze zelf niet tot lichtheid in staat is en zich daarom voortdurend minderwaardig en alleen voelt.

Er wordt een papiertje geopend waarop staat: ‘Ik maal eindeloos over steeds dezelfde dingen’. Ik werp tegen dat dit geen afwijking is. ‘Volgens een onderzoek van The National Science Foundation is gemiddeld zo’n tachtig procent van wat je denkt negatief en zo’n 95 procent hetzelfde als wat je gisteren dacht.’ Milan, die kampt met depressies, zucht en merkt op dat je maar beter de hele dag in bed kunt blijven liggen. ‘Dan doe ik toch liever een dwanghandeling,’ zeg ik, en ik lach. Ik kijk door het raam naar het Tiroolse landschap. Ik voel me klein, maar anders dan Teresa ook heel licht, dankzij de draaglijke zwaarheid van mijn leesclub.

Gwen van der Zwan

Wat vindt NRC | Slachtoffers van verkrachting hoeven zich niet te schamen

admin
November 27, 2024
0

Het slachtoffer van verkrachting kreeg de afgelopen maanden niet alleen een gezicht, maar zei ook luid en duidelijk dat ze wilde dat „de schaamte van kamp wisselt”. Niet zij, Gisèle Pelicot, hoeft zich immers te verbergen. Degenen die zich moeten schamen, zijn volgens haar degenen die ervan worden verdacht dat ze haar, terwijl ze gedrogeerd en dus buiten bewustzijn was, verkrachtten. Onder wie haar ex-man Dominique, die schuld bekent en tegen wie eerder deze week twintig jaar celstraf is geëist.

Met haar optreden, in de volle openbaarheid, en vooral haar weigering het slachtofferschap op zich te nemen, heeft Pelicot het denken over seksueel geweld, over verkrachting binnen een relatie, en over consent – wederzijdse instemming bij seks – een enorme dienst bewezen. Ongeacht wat de Franse rechter zal oordelen, en niet alleen in Frankrijk, waar duizenden vrouwen de afgelopen maanden de straat op gingen om Pelicot te steunen.

Het zou daarom jammer zijn als na deze geruchtmakende rechtszaak alleen overblijft dat deze zo geruchtmakend is vanwege het grote aantal verdachten, het door Pelicots ex-man gefilmde bewijs van de vijftig mannen die op zijn uitnodiging zijn vrouw verkrachtten, en de wereldwijde aandacht.

Column | De vloek van nootmuskaat

admin
November 27, 2024
0

‘Wist je”, vroeg mijn vriend in de Londense metro, „dat je maar door één neusgat tegelijk ademt?” Ik was net begonnen in The nutmeg’s curse van Amitav Ghosh, plaats van handeling was een dorp op de Indonesische Banda-eilanden op een zoele avond in 1621, en verstoord keek ik op. „Eh?”

Hij vatte mijn verwarring op als aanmoediging en begon over de neuscyclus, die inhoudt dat er altijd meer lucht door het ene neusgat stroomt dan het andere. „Dat komt doordat de zwellichamen in het neusslijmvlies niet tegelijk evenveel bloed krijgen. Afwisselend verstoppen ze de linker- en de rechterkant.” Ik bracht twee vingers vlak onder mijn neus. Even leek uit beide neusgaten evenveel lucht te stromen – direct een triomfgevoel: zie mij, de uitzondering! – maar al snel bleek mijn rechterneusgat duidelijk dominant. 39 jaar lang was ik me niet bewust geweest van wat zich in mijn eigen neus afspeelde.

„Wist je”, vroeg ik mijn vriend later boven een Indiase curry in Brick Lane, „dat nootmuskaat in de zeventiende eeuw leidde tot genocide?” Ik was inmiddels op de helft in het boek van Ghosh. Jarenlang had ik bij het eten van nootmuskaat hetzelfde feitje opgelepeld: dat je er, als je er te veel van eet, agressief van wordt. Ik wist dat de VOC ooit gruweldaden pleegde in de zucht naar een monopolie, dat Jan Pieterszoon Coen zich als een klootzak had gedragen. Maar pas door The nutmeg’s curse viel het kwartje: om zoiets onschuldigs als nootmuskaat hadden Nederlanders de gehele bevolking van een eilandengroep uitgeroeid. Niet alleen de consumptie ervan maakte agressief.

Dat ik over nootmuskaat las was vooral te danken aan de Britse nutmeg craze – in aanloop naar Kerstmis hingen overal advertenties voor nutmeg roasted turkey en nutmeg & orange coffee, dus niet toevallig had de Londense Waterstones het boek prominent in de etalage staan. Mooi toeval was dat Ghosh enkele dagen later de prestigieuze Erasmusprijs uitgereikt zou krijgen in Amsterdam – uitgerekend in het met VOC-geld gebouwde Koninklijk Paleis. In zijn werk trekt Ghosh ijzersterke parallellen tussen heden en verleden, tussen economie en ecologie. Want de vloek van nootmuskaat werkt nog altijd door. Meer dan ooit zijn we afhankelijk van botanische exportproducten. Niet in de vorm van specerijen maar van versteende plantenresten: steenkool.

Choke points, noemt Ghosh de zee-engtes in de wereldwijde transportroutes van fossiele brandstoffen. Strategisch belangrijke knelpunten: verstikkingspunten. Beheers de choke points en heers. Het klimaattopfiasco in Azerbeidzjan onderstreept dat de term ook breder toepasbaar is. Klimaatbeleid is in zichzelf een choke point. Door de hand op de knip te houden oefenen rijke landen buitensporig veel invloed uit op de wereldwijde opwarming, ten nadele van de ontwikkelingslanden – en uiteindelijk ook van zichzelf. Hoe langer we de klimaatcrisis recht onder onze neus negeren, des te onleefbaarder de planeet wordt. Door één neusgat ademen gaat nog wel, maar twee verstopte neusgaten zorgen onherroepelijk voor ademnood.

Gemma Venhuizen is biologieredacteur bij NRC en schrijft elke woensdag een column op deze plek.

Hoe in 1896 zes studenten met succes het werk van Van Gogh voor zes dagen naar Groningen haalden

admin
November 26, 2024
0

Van 21 tot en met 26 februari 1896, zes dagen lang, hield het Groninger Museum van Oudheden één van de grootste Van Gogh-tentoonstellingen ooit. In een bovenzaal van het toen net geopende museum kon je 102 schilderijen, één lithografie en 25 tekeningen zien van de in die tijd nog vrij onbekende Van Gogh. Ze hingen kris kras boven, onder en naast elkaar, de meeste waren niet ingelijst, titels zoals wij die kennen hadden ze nog niet. Voor een portret dat Henri de Toulouse-Lautrec in 1887 van Van Gogh had gemaakt, lag een krans: Vincent van Gogh (1853-1890) was nog maar zes jaar eerder overleden.

Hoe Van Gogh naar Groningen kwam heet de tentoonstelling die dit weekend opent in het Groninger Museum (een ander museum in een ander gebouw). Het antwoord op die vraag kostte zeven jaar onderzoek in diverse archieven, briefwisselingen en fotocollecties, maar luidt uiteindelijk simpelweg: zes studenten vonden dat hun stad niet alleen met oudheden, maar ook met hedendaagse kunst kennis moest maken. Zij zorgden dat Van Gogh ‘naar Groningen kwam’.

„Kennis van beeldende kunst was destijds in Groningen nog maar schraal te verkrijgen”, constateerde één van hen, de later beroemde historicus Johan Huizinga. Willem Leuring, indertijd student geneeskunde, verstuurde de brief met het verzoek om schilderijen te mogen tentoonstellen. „Alles wat Vincent maakte [is] prachtig, prachtig”, schreef hij aan Johanna van Gogh-Bonger in Bussum. Als weduwe van Vincents broer Theo beheerde zij Van Goghs nalatenschap, honderden schilderijen lagen opgeslagen in haar huis.

Al met al kwamen er dankzij de zes studenten in twee jaar tijd acht tentoonstellingen, waaronder nóg een Van Gogh-tentoonstelling, nu met tekeningen en aquarellen. Daarna viel het vriendengroepje uit elkaar, de meesten waren tegen die tijd afgestudeerd. Dankzij hen was er tussen 1895 en 1897 in het Groninger Museum van Oudheden behalve voor Van Gogh, ook aandacht voor de modern-zwierige dierenprenten van lithograaf Theo van Hoytema, voor ‘hedendaagsche Fransche prentkunst’, voor de art-nouveaukunst van Johan Thorn Prikker en voor het symbolisme van Jan Toorop.

Entrée f 0,25

En alles deden de zes studenten zelf. Christiaan van Valkenburg, hij studeerde voor psychiater, noteerde dat ze de muren bespanden „met een gepast lijkend kleedsel, [we] hingen de schilderijen op en maakten de omgeving zoals [wij] vonden dat het hoorde”. Ze adverteerden in de Nieuwe Groninger Courant: ‘duur der expositie 6 dagen, entrée f 0,25’. En ze hadden succes. „Er komen sedert Zondag meer dan drie honderd menschen daags”, schreef Willem Leuring op 25 februari enthousiast aan Johanna Van Gogh-Bonger.

Maar zo eenvoudig als het klinkt – zes studenten organiseren acht tentoonstellingen – is het antwoord op de vraag ‘hoe Van Gogh naar Groningen kwam’ nou ook weer niet. Dat maak je op uit de gelijknamige catalogus, eigenlijk meer een spannend boek: het leest als een ontdekkingsreis. Conservator Mariëtta Jansen is de belangrijkste auteur van Hoe Van Gogh naar Groningen kwam, in 2017 kreeg ze voor haar onderzoek een Conservatoren Stipendium van het Cultuurfonds.

Aan het einde van de 19de eeuw, kom je te weten, kwam ‘de moderne tijd’ naar Groningen. Letterlijk, met een stadspark (Noorderplantsoen), villabuurten (Ubbo Emmiussingel), een nieuw treinstation (1896), een modern ziekenhuis (1903) en nieuwbouw voor het museum. In 1894 opende het Groninger Museum van Oudheden aan de Praediniussingel, met grote ramen in het dak zodat er veel licht zou vallen in de zalen op de eerste verdieping.

Ook kwam er in 1876, met mogelijk nog grotere gevolgen voor de stad, een ‘Wet op het Hoger Onderwijs’. Dankzij die wet was de universiteit niet meer gebonden aan een vastgesteld aantal hoogleraren – en groeide ze uitbundig. Waren er in 1870 nog 146 studenten ingeschreven in Groningen, in 1890 waren het er al 465.

Johan Huizinga in zijn studeerkamer in Groningen, ca. 1895-1897

Met een foto van zo’n student – als blow up te zien op de tentoonstelling – begint het boek. Het is Johan Huizinga, hij zit in zijn studentenkamer. Op het behang boven zijn bureau heeft hij een litho geplakt van Theo van Hoytema, Pauw. De kleurige Pauw (1895) maakt nu deel uit van de collectie van het Amsterdamse Rijksmuseum, op de tentoonstelling hangt het origineel naast de foto.

Op een andere uitvergrote foto, afkomstig uit het archief van studentenvereniging Vindicat atque Polit, zie je een dinerend gezelschap hoogleraren met in hun midden Jan Toorop. De in die tijd al gevierde kunstenaar logeerde ter gelegenheid van de aan hem gewijde tentoonstelling „een week of langer” (Huizinga) bij geneeskundestudent Willem Leuring aan de Herestraat. In een hoek van de foto staan een paar studenten, misschien zijn ze van het vriendengroepje. De foto is in 1896 gemaakt ‘door een onbekende fotograaf’, waarschijnlijk Leuring.

**Jan Toorop**, rechts aan tafel zittend, en de hoogleraren Pet, Land en Reiger in 1896

‘Doodelijk blauw’

Er was kortom in de stad een atmosfeer ontstaan waarin wetenschap en kunst floreerden – en elkaar wederzijds beïnvloedden. Johan Huizinga bijvoorbeeld, volgde op zaterdagmiddag tekenlessen bij Academie Minerva. En hij niet alleen: veel notabelen betaalden contributie om de kunstopleiding te ondersteunen, in ruil daarvoor kregen hun kinderen teken- en schilderlessen.

En dan waren er nog de lessen ‘practische aesthetica’ van H.P. Bremmer, later een belangrijk adviseur van Hélène Kröller-Müller bij het samenstellen van haar collectie. Zijn lessen werden gevolgd door hoogleraren en hun vrouwen – vaak werden ze gehouden bij één van hen thuis – van wie er veel vervolgens ook kunstwerken aanschaften. Hoogleraar plantkunde Moll kocht een aantal Van Goghs, waaronder voor duizend gulden Tuin te Arles uit 1888 (tegenwoordig in bezit van het Haagse Kunstmuseum). Je ziet een stukje van het schilderij op een foto van de woonkamer van de familie, Jan Willem Moll en zijn gezin woonden aan de Nieuwe Kijk in ’t Jatstraat.

Maar met foto’s alléén maak je geen tentoonstelling over schilderkunst. Waar nog bij komt dat er in de archieven weliswaar veel materiaal is opgedoken, maar geen foto’s van de acht tentoonstellingen. Dus hoe doe je het dan wel?

Dat is gebeurd met bruiklenen uit dertig musea en een stuk of tien particuliere collecties. Werken van Toorop, Thorn Prikker, Van Hoytema (en vele anderen) hangen in verschillende, aan hun stijl gewijde zalen: symbolisme, decoratieve kunst, art nouveau. In vitrines zie je tegelijk waar de wetenschap mee bezig was, krullerige, bijna kunstige boomstronken uit de colleges plantkunde, een projector toont glasdia’s van de colleges esthetica. Je kijkt je ogen uit, de kunstwerken zijn prachtig en het mooie van deze opzet is: de context dringt zich niet op, maar spreekt door de extra lagen van foto’s en voorwerpen bijna vanzelf.

Vincent van Gogh, **Zelfportret** (1887)

En Van Gogh?

Indertijd waren schilderijen te zien die later beroemd zouden worden: zonnebloemen, sterrennachten, de bekende slaapkamer. Omdat ze geen titels hadden, werden ze in de catalogus aangeduid als ‘tuin’, ‘landschap’, ‘wanhoop’ of ‘arbeider’. Van de 102 werken uit 1896 zijn zo’n 60 geïdentificeerd, soms ook doordat kranten erover berichtten. Zo werd een schilderij op de tentoonstelling omschreven als „zeer hard geel, bijna schreeuwend geel; daarboven een hemel van een pijnlijk doodelijk blauw, en uit den storm van het koren vliegen eenige zwarte raven omhoog”. Dat was ongetwijfeld Korenveld met kraaien (1890).

Kunstkring De Ploeg

Want dat is het laatste verhaal van deze ontdekkingstocht: de Groninger kunstkring De Ploeg, bekend van expressionistische, contrastrijke schilderijen, heeft in de eerste paar jaar van zijn bestaan de invloed ondergaan van de Van Gogh-tentoonstelling uit 1896. Of preciezer, want de schilders van de in 1918 opgerichte De Ploeg waren te jong om er zelf geweest te zijn: waarschijnlijk werden ze meegesleept door het enthousiasme van hun leraar aan de Academie Minerva, F.H. Bach. „Dit werk is bij goede bestudeering, een tegengif voor zooveel smaakbedervende, zwakke kleurprentjes, welke vaak als schilderijen te slikken worden gegeven”, schreef Bach in 1896 in een ingezonden brief in de Nieuwe Groninger Courant nog voor de tentoonstelling was afgelopen.

Jan Wiegers, Jan Altink, Johan Dijkstra en George Martens van De Ploeg: ook zij schilderden zonnebloemen in een vaas, er hangen een stuk of zeven bij elkaar. „Van Goghs Veertien zonnebloemen, een schilderij dat in 1896 nog in Groningen had gehangen, kwam in 1924 in de National Gallery in Londen terecht. In Johanna Bongers’ ogen was dit een offer dat ze had moeten brengen, ‘a sacrifice for the sake of Vincent’s glory’. Het is verleidelijk om deze verkoop in verband te brengen met de vele schilderijen van zonnebloemen die de leden van De Ploeg rond deze tijd schilderden”, valt te lezen in de catalogus.

F.H. Bach brak als kunstenaar niet door, zijn naam is onbekend gebleven. Wel ontwierp hij de vijf tegeltableaus in de centrale hal van het nieuwe station, je ziet ze als je aankomt met de trein. En Van Gogh? Die kwam niet verder dan het treinstation van Hoogeveen, voor een verblijf van drie maanden in Drenthe. Groningen heeft hij nooit bezocht.

Jan Altink, Zonnebloemen (1925)

Jan Altink, Zonnebloemen (1927)

Foto’s: Particuliere collectie

Luister naar