Alsof de verhoudingen in het Midden-Oosten niet ingewikkeld genoeg zijn, deed Saoedi-Arabië er vorige week een schep bovenop. Het land gaat uranium verrijken en op de wereldmarkt verkopen, verklaarde minister van Energie Abdulaziz bin Salman.
Hij formuleerde het wat onduidelijk: „We gaan het verrijken en we gaan het verkopen en we gaan een yellow cake doen”, zo kondigde hij aan op een conferentie over economische ontwikkeling. Het klonk alsof hij de stappen in het proces niet precies op een rij had: yellow cake is een fase in het bewerkingsproces van uranium vóórdat het verrijkt wordt. Verrijking is het proces waarbij het gehalte aan splijtbare isotopen wordt verhoogd, zodat het uranium gebruikt kan worden in een kernenergiecentrale. Of, bij hoge verrijking, in een kernwapen.
De vraag is natuurlijk wat Bin Salmans werkelijke boodschap was. Ging dit over kernenergie of kernwapens? Over beide onderwerpen geeft de regering al jaren signalen af, zij het niet altijd duidelijk.
In dit geval sprak de minister (een halfbroer van kroonprins en feitelijk machthebber Mohammed bin Salman) in de context van vreedzaam, civiel gebruik. Saoedi-Arabië wil naast olie en gas ook zijn andere grondstoffen – inclusief uranium – te gelde gaan maken. Dit ter voorbereiding op een tijdperk zonder fossiele brandstoffen.
Naar eigen inschatting bevat de Saoedische bodem voor minstens 2.500 miljard dollar aan gewilde metalen zoals goud, koper, zilver, lithium en zeldzame aardmetalen. Het koninkrijk zegt een ‘neutraal’ alternatief te willen worden voor China, dat – tot ongenoegen van westerse industrielanden – veel van deze productieketens domineert.
Vorige week nog boekte de regering in hoofdstad Riyadh een succes op dit gebied. Toen sloot ze een overeenkomst met het Verenigd Koninkrijk, waarbij de Britten technische en financiële kennis zullen leveren voor de ontwikkeling van mijnen. Het zal echter nog jaren duren voor dit concreet iets oplevert. Ook de Saoedische plannen voor raffinaderijen, een eigen batterij-industrie en de productie van elektrische auto’s moeten nog van de grond komen.
Chinese verkenningsmissie
Hetzelfde geldt voor de beoogde uraniumproductieketen. En hoewel je zou denken dat de aanwezigheid van voldoende goed winbaar uranium een eerste vereiste is, is zelfs die aanwezigheid niet helemaal zeker. Een verkenningsmissie met Chinese ingenieurs heeft alleen indirect bewijs geleverd.
De plannen voor een eerste kernenergiecentrale zijn concreter: Saoedi-Arabië wil om te beginnen twee reactoren van elk 1,4 gigawatt. Het zou daarmee aansluiten bij de Verenigde Arabische Emiraten, die in 2020 als eerste Arabische staat een kernenergiecentrale in gebruik namen. In het Midden-Oosten bouwen verder Egypte en Turkije aan hun eerste (door Rusland geleverde) centrales.
Maar om een kerncentrale te laten draaien hoef je niet zelf uranium te winnen of te verrijken. Voor splijtstof bestaat een wereldmarkt, met uranium dat meestal afkomstig is uit Kazachstan, Canada of Namibië. De Emiraten hebben een zogeheten 123-Akkoord met de Verenigde Staten gesloten, waarin zij onder andere afzagen van eigen verrijking en toezegden de gangbare inspecties door het Internationaal Atoomenergieagentschap (IAEA) te aanvaarden. Het is een vereiste om in nucleair materiaal te mogen handelen met de VS.
De regering-Biden hoopte een dergelijk akkoord ook met Saoedi-Arabië te sluiten, als onderdeel van een groter veiligheidsplan, waarbij Israël de derde partij zou zijn. De kern behelsde een normalisering van de relatie tussen de Saoediërs en Israël, als regionaal tegenwicht tegen Iran. In ruil zouden de Saoediërs veiligheidsgaranties van de VS krijgen en hulp met de opbouw van een civiel nucleair programma.
Sinds de eerste regering-Trump in 2018 de Amerikaanse nucleaire deal met Iran opzegde, heeft dat land de verrijking van uranium zo ver opgevoerd dat het nu een zogeheten drempelstaat is: vermoedelijk kan Iran in een kwestie van weken genoeg hoogverrijkt uranium produceren voor enkele atoombommen. Die bommen moeten daarna wel nog ontwikkeld en getest worden.
Kroonprins Bin Salman heeft meermaals verklaard hoe zijn land hier op zal reageren: „Als zij er één krijgen, moeten wij er ook een krijgen”, zei hij in september 2023 nog. Die uitspraak lag bepaald niet in lijn met het trilaterale akkoord dat Biden voor ogen had. Toen kort daarna de Gaza-oorlog uitbrak ging de kans op dat akkoord helemaal aan diggelen; Saoedi-Arabië kan uiteraard geen deal sluiten met Israël als dat land zoveel Palestijnen doodt. Daarnaast is het aanhoudende Israëlische geweld op de Westelijke Jordaanoever een bezwaar.
Een tweezijdig publiek
Dus nu energieminister Bin Salman – overigens niet voor het eerst – verklaart dat Saoedi-Arabië uranium gaat verrijken, gaat dat niet alleen over kernenergie. „Het blijft altijd een beetje giswerk met de Saoediërs”, zegt Midden-Oosten-kenner Erwin van Veen van instituut Clingendael, „maar ik interpreteer het als een statement met een tweezijdig publiek. De eerste boodschap is voor Iran: als jullie echt werk maken van de laatste stappen in een militair atoomprogramma, zetten wij vast capaciteiten in de steigers om dat voorbeeld eventueel te kunnen volgen.”
„De tweede boodschap is voor de nieuwe regering-Trump en gaat verder dan uranium. Saoedi-Arabië zocht de laatste jaren toenadering tot Rusland en China, tegen de zin van de VS in. De regering wil laten zien dat ze misschien op veiligheidsgebied best weer wil opschuiven richting de klassieke geopolitieke alliantie die er decennialang was met de VS, maar dan wel in ruil voor daadwerkelijke veiligheidsgaranties. Je kunt daarbij denken aan de status van ‘belangrijke niet-NAVO-bondgenoot’, zoals Qatar die ook heeft. Dat is één stap lager dan de bescherming die het NAVO-bondgenootschap biedt.”
De Saoedische regering staat redelijk positief tegenover Trump, zegt Van Veen. „Hij benadert alles transactioneel, daar kunnen ze goed mee uit de voeten. Denk aan hoe hij genoot van de ceremoniële zwaarddans waarmee hij in 2017 in Riyadh werd ontvangen. De Saoediërs kochten toen ook voor vele miljarden aan Amerikaanse wapens. Dat was de manier om hem in te pakken. Ik denk dat ze goede hoop hebben om dat voort te zetten.”
Trump zal graag de geschiedenis ingaan als de president die een akkoord tussen Israël en Saoedi-Arabië bereikt, denkt Van Veen, maar het is op dit moment moeilijk in te schatten hoe ver hij daarvoor wil gaan. En dus ook hoe toeschietelijk hij zal zijn over Saoedische uraniumverrijking.
