Waarom heeft Israël Iran nu aangevallen? En twaalf andere vragen over de nieuwe oorlog

Op vrijdag 13 juni begon Israël met een grootschalig bombardement op Iran. Dat land reageerde door raketten en drones op Israël af te vuren. Sindsdien bestoken beide landen elkaar dagelijks, waarbij tot nu toe zo’n 240 Iraniërs en 24 Israëliërs zijn omgekomen.

Dertien vragen over de oorlog tussen Israël en Iran.

1Waarom heeft Israël Iran nu aangevallen?

Volgens de Israëlische premier Benjamin Netanyahu was een aanval op Iran noodzakelijk omdat dat land „op zeer korte termijn” een kernwapen kan produceren. Dat zou een existentiële dreiging zijn voor Israël, dus moest het wel aanvallen. Een tweede doel zou „vrijheid” voor het Iraanse volk zijn, aldus de premier. Zowel de Israëlische leider als de Amerikaanse president Donald Trump zinspeelde op een regimewisseling in Teheran.

Maar analisten zien ook andere redenen voor de Israëlische aanval. Netanyahu’s argument van het op handen zijnde kernwapen is volgens critici nogal sleets: de premier waarschuwt al sinds de jaren negentig veelvuldig dat Teheran „binnen enkele jaren” een kernwapen ontwikkelt. Dus waarom komt de aanval juist nu?

Zeker is dat de aanval de onderhandelingen tussen de Verenigde Staten en Iran over het beperken van het Iraanse atoomprogramma stil heeft gelegd. De regering-Trump overweegt inmiddels zelfs om aan de Israëlische aanvallen mee te doen. Dat is winst voor Netanyahu, die al maanden tegen een nucleair akkoord met Iran pleit.

Ook strategisch zag Israël juist op dit moment kansen: Iraanse bondgenoten als Hezbollah en Hamas zijn zeer momenteel verzwakt. Daarbij komt het Netanyahu niet slecht uit dat de aanval afleidt van de Israëlische vernietigingscampagne in Gaza, die de voorbije weken onder groeiende internationale druk kwam te staan. Sinds de aanval is er minder aandacht voor de honderden Palestijnen die Israël sindsdien gedood heeft, vooral bij voedseldistributiepunten.

2Waarom zijn de twee landen elkaars vijand?

De vijandschap gaat terug op de Iraanse revolutie van 1979. Voor die tijd kon Israël nog aardig overweg met de toen regerende, prowesterse Pahlavi-dynastie, maar in dat jaar nam ayatollah Ruhollah Khomeini de macht over.

De Iraanse geestelijken vormden het land om in een religieus-fundamentalistische staat. Israël werd aangeduid als ‘bezet Palestina’, ‘een vijand van de islam’ en ‘kleine Satan’, met een verwijzing naar de grote duivel, de VS. De huidige ayatollah Ali Khamenei noemde Israël een ‘kankergezwel’ dat uit de regio verwijderd moest worden.

Iran staat al bijna zijn hele carrière centraal in Netanyahu’s politieke identiteit. Al sinds de jaren negentig stelt hij dat Iran binnen enkele jaren een kernbom zal ontwikkelen. En de Israëlische premier staat bekend als een voorstander van militair ingrijpen. Zo wees hij tijdens een hoorzitting in het Amerikaanse Congres in aanloop naar de Irak-oorlog (2003-2011) op de heilzame effecten van een regimewisseling in Irak.

3Wie heeft het militaire overwicht?

Iran heeft over het algemeen meer manschappen en materieel, maar Israël heeft technologisch sterk de bovenhand. Veel Iraans wapentuig is verouderd.

Omdat de strijd in de lucht gevoerd wordt, zijn de aantallen manschappen en tanks minder relevant. Israël verwierf vorige week met zijn aanval snel het voordeel in de lucht, door tweehonderd bemande gevechtsvliegtuigen op Iran af te sturen. Binnen twee dagen zei Israël het luchtruim boven Teheran te beheersen. Al eerder had Israël de Iraanse afweercapaciteit met aanvallen verzwakt.

Iran reageert niet met gevechtsvliegtuigen, maar met raketten en drones. De Iraanse tegenreactie verloopt veel minder effectief, mede doordat Israël een aantal raketlanceerinstallaties al had vernietigd. Ook beschikt Israël over een van ’s werelds meest geavanceerde luchtafweersystemen, waarmee het veel Iraanse raketten onderschept.

4Heeft Israel niet zelf óók een kernwapen?

Dat klopt. Waar Israël Iran ervan beschuldigt dat het stiekem kernwapens ontwikkelt, is het Israëlische kernwapenprogramma een publiek geheim. Geschat wordt dat Israël over tachtig tot negentig kernkoppen beschikt. Iran heeft geen bewezen kernwapens, maar heeft wel uranium verrijkt tot 60 procent. Voor een kernwapen is 90 procent nodig.

Afgelopen week waarschuwde de IAEA dat Iran zich niet aan de non-proliferatieafspraken houdt. Israël heeft op zijn beurt nog nooit internationale inspecties van zijn atoomfaciliteiten toegelaten. Het Westen staat dit oogluikend toe, maar dat is controversieel. Zo wijzen critici erop dat de Israëlische wens voor een atoomwapen aanvankelijk misschien begrijpelijk was om een nieuwe Holocaust te voorkomen, maar dat het inmiddels een instrument is in handen van een agressieve, expansionistische staat.

5Hoe zat het precies met de atoomonderhandelingen tussen de VS en Iran?

Al jaren bestaat de vrees in het buitenland, niet alleen bij Israël, dat Irans nucleaire programma zal uitmonden in het bezit van kernwapens. Iran zelf heeft echter altijd ontkend dat het kernwapens nastreeft. Ook heeft het zich bereid getoond zijn nucleaire programma te beperken en onder toezicht te plaatsen van de inspecteurs van het Internationaal Atoomenergieagentschap (IAEA).

In ruil vroeg Iran opheffing van economische sancties. In 2015 werd hierover na lang onderhandelen een internationaal akkoord bereikt. Drie jaar later trok president Trump zich hieruit echter eenzijdig terug, al had Iran zich tot dan aan de afspraken gehouden. Volgens Trump deugde het akkoord niet en hij legde juist nieuwe harde sancties aan Iran op.

Teheran begon in reactie daarop steeds meer uranium te verrijken, waardoor de verdenking groeide dat het toch een kernwapen ambieerde. Onder Trumps opvolger Joe Biden werden onderhandelingen over een akkoord met Iran hervat, maar deze bleven zonder resultaat. Datzelfde gold voor de vijf onderhandelingsrondes die de VS onder de nieuwe regering-Trump de laatste maanden met Iran heeft gehad.

Netanyahu zag echter niets in zulke onderhandelingen, hij denkt dat Iran daarmee alleen maar tijd wil rekken. Israël doorkruiste een voorgenomen nieuwe onderhandelingsronde door de aanval op 13 juni. Sindsdien heeft Trump de Iraniërs desondanks opgeroepen naar de onderhandelingstafel terug te keren. De Iraniërs zeggen echter pas bereid te zijn weer te praten, als Israël zijn aanvallen staakt.

6Wat zijn de bondgenoten van Iran, en wie steunt Israël?

Iran gaf de afgelopen jaren leiding aan een bondgenootschap dat ook wel ‘As van het Verzet’ genoemd wordt. Deze coalitie bestond uit Syrië, de Libanese militante groepering Hezbollah, Hamas en de Palestijnse Islamitische Jihad, de Houthirebellen in Jemen plus enkele kleinere groeperingen. Maar deze As van het Verzet is sterk verzwakt. Syrië viel weg door de val van dictator Bashar al-Assad, in december vorig jaar. Hezbollah en Hamas zijn door Israël gedecimeerd.

Israël is op zijn beurt een belangrijke bondgenoot van het Westen. Afgelopen week spraken alle landen van de G7, het genootschap van de machtigste westerse staten, hun steun aan de Israëlische aanval uit. De VS financieren een flink deel van de Israëlische wapens en president Trump overweegt of de Amerikanen zelf ook gaan bombarderen in Iran.

Iran kan op enige steun kan rekenen van Rusland en China, zeker diplomatiek gezien, bijvoorbeeld bij de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Zowel Rusland als China heeft bijgedragen aan de opbouw van het Iraanse atoomprogramma. Maar beide grootmachten zullen Iran niet direct militair te hulp schieten. De alliantie van Iran, Rusland en China is daarmee lang niet zo innig als die tussen Israël en de VS.

7Wat is de Israëlisch-Iraanse ‘schaduwoorlog’?

De strijd tussen Israël en Iran had tot voor kort vooral kenmerken van een ‘schaduwoorlog’: de landen zaten elkaar niet direct militair dwars, maar voerden hun strijd op allerlei andere manieren uit. Vaak gebeurde dat langs de Israëlische noordgrens, waar Israël patrouilles, konvooien, wapendepots en luchtmachtbases bestookte waarvan het vermoedde dat zich er leiders van Hezbollah, Syrië of Iran bevonden.

Iran voerde de schaduwoorlog uit via bondgenoten. Het land viel niet zelf de vijand aan, maar liet dat werk over aan groeperingen als Hezbollah en de Houthi’s. Die Jemenitische rebellengroep vuurt nog steeds geregeld raketten op Israël af.

Ook voert Israël al sinds 2010 moordaanslagen op Iraanse kernwetenschappers uit. Algemeen wordt aangenomen dat dit het werk is van de inlichtingendienst Mossad, die ook een grote rol speelde bij de voorbereidingen van de militaire aanval op Iran. De moorden zouden een poging zijn om het nucleaire programma van Iran tegen te gaan. Bij de jongste aanvallen op Iran mikt Israël ook weer gericht op kernwetenschappers.

Israël probeerde ook het Iraanse kernwapenprogramma te verstoren met Stuxnet, een geavanceerde computerworm. Geschat wordt dat Stuxnet duizend centrifuges in de verrijkingsfabriek van Natanz beschadigd heeft.

8Wat vindt de Iraanse bevolking van de aanvallen?

Er zijn geen peilingen in Iran die een beeld kunnen geven van de precieze ideeën die leven onder het Iraanse volk. Maar simpel gezegd kan het sentiment in het land worden opgedeeld in drie groepen, zegt Iran-analist Peyman Jafari die verbonden is aan de Amerikaanse College of William & Mary in Williamsburg, Virginia. „De eerste groep bestaat uit de aanhangers van de Islamitische Republiek die het regime door dik en dun steunen. Het voortbestaan van het systeem is voor hen het belangrijkst.”

Daartegenover staat de groep die onvoorwaardelijk tegen het regime is, aldus Jafari. „Zij zijn ontzettend ontevreden over de politieke repressie, het gebrek aan sociale en culturele vrijheden en de staat van de economie.” Een derde groep – waar de meeste Iraniërs zich toe rekenen – zit tussen die twee uitersten in. Jafari: „Die mensen zijn ontevreden over de situatie in het land en willen verandering. Maar hoe ver die verandering moet gaan verschilt per persoon.”

Hoewel het regime niet populair is, betekent het volgens Jafari niet dat die laatste twee groepen de Israëlische aanvallen steunen. De kleine groep Iraniërs die aanvankelijk Israëls militaire actie verwelkomde, slinkt snel nu duidelijk is dat iedereen slachtoffer kan worden van de bombardementen, aldus Jafari.

9Was de Israëlische aanval gerechtvaardigd volgens het internationaal recht?

Nee. Volgens het internationaal recht heeft een land het recht om zichzelf te verdedigen wanneer het aangevallen wordt, of wanneer zo’n aanval concreet op handen is. Israël zegt dat het zich met de aanval op Iran verdedigde tegen de nucleaire dreiging van de vijand. De meeste deskundigen zijn het er niettemin over eens dat de Israëlische aanval het internationaal recht schendt, omdat er geen bewijs is dat Iran op het punt stond om Israël aan te vallen.

Marieke de Hoon, universitair hoofddocent internationaal strafrecht aan de Universiteit van Amsterdam, zei deze week in NRC: „De aanval is een schending van het geweldsverbod, dat de kern vormt van de reden waarom de Verenigde Naties werden opgezet, en een misdrijf van agressie, een van de vier ernstigste misdrijven waarvoor het Internationaal Strafhof is opgericht. Het doden van burgers is bovendien een oorlogsmisdrijf en schendt het mensenrecht op leven.”

Ook de Israëlische aanvallen op kernwetenschappers zijn niet gerechtvaardigd: zij zijn burgers en nemen niet aan de vijandelijkheden deel. Hen vermoorden is dus verboden.

Iran heeft op zijn beurt weer het recht om zichzelf tegen de Israëlische aanval te verdedigen. Maar die zelfverdediging is ook aan regels gebonden. Zo schendt Iran het internationaal recht doordat het willekeurige Israëlische burgers raakt.

10Kunnen de aanvallen op Iran een nucleaire ramp veroorzaken?

Directeur-generaal Rafael Grossi van het IAEA heeft de Israëlische aanvallen op de nucleaire infrastructuur van Iran „diep verontrustend” genoemd. Militaire escalatie vergroot volgens hem de kans dat er radioactief materiaal in de omgeving belandt.

Volgens wetenschappers heeft Israël de gevaarlijkste doelen, zoals kerncentrales, vermeden. Bij de aanval op de uraniumverrijkingsfaciliteit in Natanz is wel radioactiviteit vrijgekomen, maar dat is volgens waarnemers beperkt gebleven. Het stralingsniveau buiten Natanz is onveranderd.

Uranium is zelf matig radioactief. Pas als het materiaal in een kernreactor of in een bom verwerkt wordt, komen er grote hoeveelheden radioactieve chemicaliën vrij. Ernstige radioactieve besmetting treedt eerder op wanneer er andere materialen in het spel zijn, zoals iodine of caesium, beide producten van kernsplijting. Deze materialen waren bijvoorbeeld verantwoordelijk voor de straling na de ramp met de kerncentrale in Tsjernobyl, in 1986.

Wel kent uranium andere gezondheidsrisico’s. Wie ermee in aanraking komt, kan nier- en longproblemen krijgen.

De afgelopen dagen werd erover gespeculeerd dat de VS een zware bom zouden leveren om de ondergrondse uraniumverrijkingsfaciliteit Fordow te bestoken. Volgens experts zou de faciliteit na zo’n bombardement onder tonnen aarde en beton bedolven raken, waardoor de radioactieve straling niet direct de omgeving zal besmetten.

11Hoe wordt er op het geweld gereageerd in de Arabische wereld?

Sociale media staan vol met beelden van Iraanse ballistische raketten die de nachthemel boven Libanon, Jordanië en Syrië verlichten. Behalve opluchting dat de raketten ergens anders naartoe gaan, is er ook leedvermaak. De Arabische landen in de regio staan overwegend sceptisch tegenover zowel Israël als Iran.

Het in de regio nooit populaire Israël begon na de Hamas-aanslag van 7 oktober 2023 een vernietigingscampagne in Gaza en voerde oorlog in buurlanden zoals Libanon en Syrië. Iran houdt op zijn beurt al decennialang grote delen van het Midden-Oosten in een wurggreep door het steunen van lokale gewapende groepen.

Saoedi-Arabië is een belangrijke rivaal van Iran, al hebben deze twee regionale grootmachten de voorbije jaren toenadering gezocht. Dat betekent niet dat de Saoediërs achter Israël staan: besprekingen over normalisering van de verhoudingen zijn gestaakt sinds het begin van de oorlog in Gaza.

Bovenal verlangen de Golfstaten naar een stabiele regio waarin hun economische belangen veilig zijn. Een grootschalige oorlog kan de precaire transitie van deze landen naar een post-olietijdperk alleen maar in gevaar brengen.

Jordanië, dat een vredesovereenkomst met Israël heeft, onderschept Iraanse raketten voor de veiligheid van de eigen bevolking. Koning Abdullah stelt dat de Israëlische aanval de regionale stabiliteit bedreigt.

12Bereidt het Amerikaanse leger zich voor op deelname aan de oorlog?

De uitspraken en mededelingen van president Trump over mogelijke Amerikaanse betrokkenheid bij de oorlog tussen Israël en Iran laten zich lastig duiden, maar er zijn zichtbare verplaatsingen van oorlogsschepen en -vliegtuigen.

Op maandag werd bekend dat het vliegdekschip USS Nimitz vanuit de Zuid-Chinese Zee op weg is naar het Midden-Oosten. Naast vijfduizend militairen heeft het schip meer dan zestig straaljagers aan boord, en omvat de ‘Nimitz Carrier Strike Group’ ook vier torpedobootjagers en een onderzeeër. Ook een ander Amerikaans, de USS Carl Vinson, is in de regio.

Afgelopen weekend vlogen er al ruim dertig tankvliegtuigen naar verschillende Amerikaanse bases in Europa. Deze kunnen straaljagers in de lucht bijtanken. Een onbekend aantal straaljagers is volgens persbureau Reuters verplaatst naar Amerikaanse bases in het Midden-Oosten. De Amerikaanse minister Pete Hegseth (Defensie) bevestigde de verplaatsingen maandag op X.

Het meest waarschijnlijke doel is het opzetten van een luchtbrug tussen de VS en het Midden-Oosten. Dat is bijvoorbeeld nodig als de VS kiezen voor de inzet van B-2 bommenwerpers die opereren vanaf de Brits-Amerikaanse basis op Diego Garcia, een eiland in de Indische Oceaan. Alleen deze bommenwerpers kunnen de zogenoemde bunker busters, zware bommen van 13.600 kilo die ondergronds ontploffen, vervoeren. Deze bommen zouden worden ingezet om de ondergrondse verrijkingsinstallatie bij Fordow in Iran te vernietigen.

13Wat vindt Europa, en waar staat Nederland?

In Europa klonk er behalve oproepen tot de-escalatie ook begrip voor de Israëlische aanval. Zowel de Britse premier Keir Starmer als voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie benadrukte het „recht op zelfverdediging” van Israël. De Duitse bondskanselier Friedrich Merz ging een stap verder, door te stellen dat Israël met zijn aanvallen „het vuile werk opknapt voor de rest”.

Het Nederlandse kabinet roept op tot een diplomatieke oplossing voor het conflict, maar veroordeelt de Israëlische aanval niet. Zowel premier Dick Schoof als minister Caspar Veldkamp (Buitenlandse Zaken, NSC) betreurde „dat Israël zich genoodzaakt voelt om tot deze militaire actie over te gaan”.

De ferme en snelle steunbetuiging voor Israël van Von der Leyen zou tot irritatie leiden bij sommige diplomaten in Brussel. Het maakt de al geringe mogelijkheid dat Europa kan optreden als succesvol vredesbemiddelaar nog kleiner, aldus critici.

Wel wordt er gewerkt aan een Europees diplomatiek initiatief. EU-buitenlandchef Kaja Kallas kreeg donderdag steun van Europese ministers van Buitenlandse Zaken om bij te dragen aan een diplomatieke oplossing. Ook de Franse president Emmanuel Macron stuurt, volgens nieuwssite Politico, aan op een ontmoeting tussen verschillende Europese landen en de Iraanse minister Abbas Araghchi (Buitenlandse Zaken), vrijdag in Genève.

Met medewerking van Irith Fuks

Delen





Mail de redactie