Waar was de diplomatie? Na de aanval is iedereen weer bij de les

In de chaotische diplomatenkermis van de VN ging de bijeenkomst bijna ten onder. Maandag 18 september schoven in New York zestig ministers aan bij een vergadering belegd door de Europese Unie en een handvol Arabische landen. Doel: het vredesproces tussen Israël en de Palestijnen nieuw leven inblazen. Uitgangspunt: de tweestaten-oplossing. Naam: Peace Day Effort.

„Voor ons Europeanen is het Israëlisch-Palestijnse conflict zeer belangrijk. Het is onze ‘buurt’”, zei EU-Buitenlanchef Josep Borrell. „We hebben een proces gestart waarbij we ons voor proberen te stellen hoe vrede eruit zou kunnen zien. We moeten van woorden overgaan op daden.” Er werden drie werkgroepen ingesteld.

De Israëlische bevolking vroeg zich zaterdag af waarom de inlichtingendiensten en de regering-Netanyahu de gewelddadige overval van Hamas hadden gemist. De aanval riep ook de vraag op: waar was de diplomatie?

Lees ook: Afzijdigheid van het Westen speelt Hamas in de kaart

De vergadering in New York toont aan dat het conflict tussen Israël en de Palestijnen niet helemaal vergeten was. Maar diplomatieke initiatieven hadden weinig urgentie, waren te vrijblijvend en sommige initiatieven werkten misschien zelfs averechts. De recente toenadering tussen Israël en Saoedi-Arabië onder Amerikaanse leiding heeft mogelijk een rol gespeeld in de motivatie van Hamas.

De antagonisten toonden ook zelf niet veel bereidheid tot gesprek. Het Westen had bovendien de handen vol aan Poetins oorlog in Oekraïne. Het Palestijns-Israëlische conflict, kortom, sluimerde in de marge van de internationale agenda. Netanyahu wilde dat graag zo houden, Hamas niet.

Sinds zaterdag is iedereen weer bij de les. In een najaar waar het ene gewelddadige conflict het andere lijkt te verdringen is het Midden-Oosten terug. Belangrijke spelers evalueren hun opties. Sommige kwamen overhaast in actie, andere zagen dat ze gratis voordeeltjes kregen.

Borrell sprak mooie woorden, maar Europa speelt als bemiddelaar in het Midden-Oosten al jaren geen rol. De VS hadden het voortouw.

Verschillende opvattingen Europa

De Europese Unie koos zaterdag onmiddellijk voor onvoorwaardelijke steun aan Israël. Op het immense gebouw van de Europese Commissie werd een Israëlische vlag geprojecteerd. De EU-lidstaten hebben traditioneel verschillende opvattingen over het conflict. Frankrijk heeft meer oog voor de Palestijnse kant, Nederland kiest sneller voor onvoorwaardelijke steun aan Israël. Een aantal Europese landen zegde ontwikkelingshulp aan de Palestijnse gebieden op.

Lees ook: ‘Er staat ons in Gaza nog iets gruwelijks te wachten’

De tweede reactie uit Brussel was simpelweg stuntelig. Commissaris Olivér Várhelyi maakte bekend betalingen aan de Palestijnse gebieden op te schorten. De EU is met 295 miljoen euro per jaar de belangrijkste geldschieter. Een paar uur later werd die opschorting weer ongedaan gemaakt, onder andere nadat VN-chef António Guterres daarop had aangedrongen.

De Europese Unie koos onmiddellijk voor onvoorwaardelijke steun aan Israël

Borrell belegde dinsdag een spoedvergadering van ministers van Buitenlandse Zaken. Na afloop veroordeelde hij de barbaarse aanval van Hamas, maar wees er ook op dat de Israëlische vergelding binnen de kaders van internationaal humanitair recht moeten blijven. Door burgers af te sluiten van elektriciteit en voedsel overtreedt Israël volgens Borrell internationale afspraken. Hij zei te hopen dat de aanval de opmaat kan zijn naar een nieuw vredesproces.

Als bemiddelaar in de hete fase van de oorlog is voor de EU geen rol weggelegd, schat de Franse diplomaat en EU-kenner Pierre Vimont in. Wél kan de EU met zijn economische slagkracht bijdragen aan een verzoeningsproces op langere termijn, denkt hij. De EU is al jaren de belangrijkste handelspartner van zowel Israël als de Palestijnen.

Voor Vladimir Poetin is elke nieuwe brandhaard die energie en militaire middelen van het Westen opslorpt een geschenk. Een Europese diplomaat merkte in Politico op dat de aanval samenviel met Poetins verjaardag. Er is geen bewijs dat Rusland Hamas direct heeft geholpen. In Brussel kun je horen dat dat ook niet logisch is. Israël levert weinig steun aan Oekraïne omdat premier Netanyahu Rusland nodig heeft om de relatieve rust te bewaren in Noord-Syrië. Het is dan ook niet logisch voor Moskou om Israël tegen zich in het harnas te jagen.

As Hamas-Hezbollah-Iran

Het is ook helemaal niet nodig dat Rusland zich er direct mee bemoeit, de as Hamas-Hezbollah-Iran is ook zonder hulp tot veel in staat, noteerde Ruslandkenner Hanna Notte op X, over samenwerking tussen Hamas, de machtige militante beweging in Libanon en hun sponsor.

Lees ook: Falen van Amerikaanse aanpak Midden-Oosten maakt Biden ook kwetsbaar in eigen land

Hamas zette ook de agenda van het Witte Huis op zijn kop. Eigenlijk wilde president Biden zich concentreren op de confrontatie met China. Poetins oorlog in Oekraïne dwong hem aandacht, wapens en geld vrij te maken voor Europa. Nu moet er ook nog militaire steun naar Israël om zich te verdedigen tegen een aanval die ook het leven kostte aan elf Amerikanen.

Hamas werd prompt onderwerp in de Amerikaanse verkiezingsstrijd. Republikeinen verweten Biden dat hij zich had laten overrompelen door Hamas en zo vijand Iran in de kaart had gespeeld en bondgenoot Israël in de steek had gelaten. „Joe Biden heeft Israël verraden”, aldus oud-president Donald Trump.

Er is geen bewijs dat Rusland Hamas direct heeft geholpen

De regering-Biden werkte achter de schermen aan verzoening tussen Israël en Saoedi-Arabië. Experts gaan ervan uit dat die toenadering voorlopig van de baan is omdat Riyad zich dat tijdens een oorlog in Gaza niet kan veroorloven. Al onder Trump hebben de VS een nieuwe koers in het Midden-Oosten gekozen: niet het conflict tussen Israël en de Palestijnen staat centraal, maar verzoening tussen Israël en Arabische landen.

China hield zich vlak na de aanval op de vlakte. Het ministerie van Buitenlandse Zaken drong aan op kalmte en op een einde van de vijandigheden. „De fundamentele oplossing van het conflict ligt in het implementeren van de tweestatenoplossing en in het oprichten van een onafhankelijke Palestijnse staat.”

Israël had een „zwaardere veroordeling” van China verwacht, zei een teleurgestelde medewerker van de Israëlische ambassade in Beijing. „Als mensen worden vermoord, afgeslacht op straat, is het niet het moment om op te roepen tot een twee-statenoplossing.”

Chinese analisten wezen de VS aan als grote boosdoener op de achtergrond. Ze verwijten Amerika dat het bemiddelt tussen Saoedi-Arabië en Israël: als Israël de banden met landen in regio verbetert, dan raakt de Palestijnse zaak veel te zeer op de achtergrond, zo stellen zij. Ding Long, hoogleraar Midden-Oostenstudies in Shanghai, stelde in partijkrant Global Times dat de VS bemiddelen om Iran in een hoek te drijven. De VS zouden daarmee indirect ook de rol van China in het Midden-Oosten willen verkleinen. China heeft namelijk goede banden met Iran, en zoekt voor zichzelf ook een grotere rol als bemiddelaar in het Midden Oosten.