We zitten in de stilte, zei een NAVO-diplomaat begin deze week. De stilte voor de storm. Hij had het goed gezien.
President Donald Trump en zijn team zijn deze week begonnen de politieke relatie met Europa om te ploegen en de verhouding met Rusland te ontdooien.
Trump’s vice-president JD Vance maakte vrijdag zijn opwachting op de jaarlijkse veiligheidsconferentie in München met een frontale aanval op de politieke mainstream in Europa. In een snoeiharde kastijding legde hij Europa langs de democratische meetlat. Vrijheid van meningsuiting wordt in Europa aan banden gelegd, zei hij, verkiezingen worden geannuleerd, populisten ten onrechte buiten regeringen gehouden, het migratiebeleid is een gotspe. Terwijl Europa zich druk maakt over vijanden van buiten, zei Vance, maak ik me zorgen over de Europese vijand van binnen.
„De dreiging voor Europa waar ik me het meeste zorgen over maak is niet Rusland, het is niet China, het is geen enkele externe actor. Ik maak me zorgen over de dreiging van binnenuit: het Europese afscheid van zijn meest fundamentele waarden.”
Het verrassende aan Trump is niet dat hij verrast, maar dat politici zich steeds door hem laten verrassen als hij iets voorspelbaars doet
Vance hekelde onder andere het annuleren van de verkiezingsuitslag in Roemenië nadat een pro-Russische kandidaat onverwachts de verkiezingen won en aan het licht kwam dat Rusland de campagne had beïnvloed. Vance hekelde de aanpak van een pro-life demonstrant in het Verenigd Koninkrijk. En hij haalde uit naar de organisatie van de conferentie, die de rechts-extreme AfD buiten de deur hield evenals het Bündnis Sarah Wagenknecht. Politici van die partijen waren niet welkom omdat ze tijdens een toespraak van de Oekraïense president Zelensky in de Bondsdag waren weggelopen.
Klap in het gezicht
Het optreden van Vance was een klap in het gezicht van de Duitse politici die in Hotel Bayerischer Hof strak voor zich uit keken. Het was een ongekende inmenging in de binnenlandse politieke strijd, één week voor Bondsdagverkiezingen, waarin de rechtspopulistische AfD mogelijk als tweede partij eindigt, ruim vóór SPD en Groenen. Onder de dekmantel van democratie-kritiek gaf Vance radicaalrechts rugdekking, niet lang nadat Trump’s kompaan Elon Musk het al voor de AfD had opgenomen. AfD-leider Alice Weidel noemde het op X een excellente toespraak.
De Amerikaanse vice-president zette ook vraagtekens bij het zeker in Duitsland zo gekoesterde bondgenootschap tussen de Verenigde Staten en Europa. Als Europa en de VS het niet met elkaar eens zijn over de kernwaarden waar is dat verbond dan goed voor, vroeg hij.
De toehoorders moesten even schakelen. Ze hadden verwacht dat Vance uiteen zou zetten hoe Trump de toekomst van de verdediging van Europa ziet, inclusief de toekomst van Oekraïne. In plaats daarvan kregen ze een lesje over democratie, uitgerekend uit de VS, waar met Trump een democratisch verkozen leider met autocratische neigingen aan de macht is.
De Duitse minister van Defensie, Boris Pistorius (SPD) diende Vance even later niet zuinig van repliek. „Ik kan dit niet over mijn kant laten gaan. Europa vergelijken met autoritaire regimes, dat is onacceptabel.”
Luidruchtige minderheid
Pistorius zei ook: „Ik wil uitdrukkelijk tegenspreken wat Vance stelt, dat onze democratie minderheden onderdrukt en de mond snoert. Democratie betekent niet dat een luidruchtige minderheid kan bepalen wat de waarheid is. Democratie moet zich kunnen verweren tegen extremisten.”
In een tijd dat autoritaire regimes zich steeds agressiever opstellen en Rusland een illegale oorlog voert tegen Oekraïne, neemt de VS openlijk zijn bondgenoten de democratische maat. Tot voor kort trokken de VS en EU nog gezamenlijk op tégen niet-democratische regimes.
De kritiek van Vance kletterde neer aan het eind van een week waarin de VS de bondgenoten in Europa toch al tot het uiterste hadden getergd.
Met een telefoontje van 90 minuten rehabiliteerde Trump de Russische president Vladimir Poetin als gesprekspartner voor het Westen. Wie vrede wil, moet vroeg of laat met Poetin praten. Maar Trump deed meteen twee belangrijke concessies voor die gesprekken – geen NAVO-toetreding voor Oekraïne, geen herstel van de grenzen van pre-2014. De knieval kwam hem op veel kritiek te staan – normaal geeft niemand zijn troeven weg voordat het spel is begonnen.
Rehabilitatie Poetin
Veelzeggender nog dan de omstreden concessies, was de houding waarmee Trump Poetin tegemoet trad. Het was geen ijzig gesprek met een tegenspeler die wordt gezocht wegens oorlogsmisdaden. Het was een bewuste rehabilitatie. Rusland zou ook weer moeten toetreden tot de groep van grote westerse industriestaten, G7, meende Trump. De G7 was een G8, totdat Rusland de deur werd gewezen na de annexatie van de Krim in 2014.
Minister van Defensie Pete Hegseth peperde de NAVO-bondgenoten, bijeen in Brussel, intussen nog eens in dat Europa vanaf nu verantwoordelijk is voor zijn eigen defensie en niet meer kan leunen op de VS. Een sterke NAVO is een NAVO met een grotere Europese inbreng was zijn motto.
De VS blijven solidair met Europa, zei Hegseth, maar hij zadelde Europa ook op met een tamelijk groot probleem. Een vredesakkoord voor Oekraïne is alleen haalbaar als het duurzaam wordt: Oekraïne moet zoveel veiligheidsgaranties krijgen dat Poetin het na verloop van tijd niet in zijn hoofd zal halen opnieuw binnen te vallen. De VS willen aan zo’n afschrikkingsmacht niet met militairen in Oekraïne deelnemen en schuiven die taak naar Europa. Het is in zo’n scenario niet genoeg om een paar duizend militairen in Oekraïne te stationeren in de vorm van een soort VN-vredesmacht.
Europa reageerde verbijsterd en verontwaardigd. Eigenlijk is dat vreemd. Trump heeft herhaaldelijk gezegd dat hij de oorlog snel wil beëindigen langs diplomatieke weg. Hij koesterde altijd al opmerkelijk veel sympathie voor Poetin. Hij vindt ook al járen dat Europese NAVO-bondgenoten niet genoeg doen voor hun eigen veiligheid. In Brussel werd al maanden hardop gefilosofeerd hoe een bestand in Oekraïne eruit zou kunnen zien, hoe Europese manschappen een akkoord in Oekraïne moesten bewaken, welke veiligheidsgaranties zwaar genoeg zijn.
Het verrassende aan Trump is niet dat hij verrast met de dingen die hij doet, maar dat politici zich steeds weer door hem laten verrassen als hij iets voorspelbaars doet, constateerde een analist.
De terugkeer van Donald Trump is voor Europa niets minder dan een „elektroshock” zei de Franse president Emmanuel Macron tegen de Financial Times. Vraag is of die shock aanzet tot het snel formuleren van een antwoord op de uitdagingen die nu heel scherp geformuleerd zijn. Want ook dat is opmerkelijk: Europa heeft zijn antwoord niet gereed, al wordt er aan gewerkt.
Antwoord Von der Leyen
Het was op de conferentie in München aan Commissievoorzitter Ursula von der Leyen om duidelijk te maken dat Europa de boodschap over defensie heeft begrepen. „We hebben al aanzienlijke vooruitgang geboekt, maar het is tijd om bergen te verzetten in de Europese Unie.”
Haar antwoord bestond uit drie onderdelen. Lidstaten krijgen meer ruimte om schulden te maken als dat geld naar defensie gaat. De normen kunnen opgerekt worden als sprake is van een crisis, zoals de Covid-pandemie. Nu is er volgens Von der Leyen weer sprake van een crisis. Europa zal daarnaast een aantal grote gezamenlijke defensieprojecten op touw zetten en de toetreding van Oekraïne tot de Europese Unie zal extra vaart krijgen.
Voor de Atlantische verhoudingen is deze week een nieuw tijdperk begonnen. Europa was er al aan gewend dat de VS met harde hand Europa tot meer militaire zelfstandigheid dwingen. Ook is het niet ongekend dat de VS Europa als handelsblok de duimschroeven aandraait. Maar kennelijk is dat niet genoeg. Trump en de zijnen willen nu ook het Europese politieke landschap mee helpen inkleuren.
