Vroedvrouwen en vuurwapens in Katie Mitchells plastische vertelling van ‘Die Frau ohne Schatten’

Posted on April 24, 2025 by admin

De clichés kun je uittekenen. Wispelturige minnaressen, hysterische vrouwen, de krankzinnige femme fatale die iedereen in het ongeluk stort – vrouwelijke operapersonages komen er vaak beduidend slechter vanaf dan de mannen. Richard Strauss’ meesterlijke Die Frau ohne Schatten vormt daarop nauwelijks een uitzondering.

Het sprookjesachtige libretto van Hugo von Hofmannsthal schetst de mannen voornamelijk als sullige goedzakken, terwijl het van de echtgenotes grillige en problematische karakters maakt. Kerngedachte is de zoektocht naar menselijkheid, die de vrouwen vooral danken aan de schaduw (‘Schatten’) die ze werpen – een symbool voor de vrouwelijke vruchtbaarheid. Zónder ben je geen volwaardig mens, impliceert het stuk.

Misogynie? Ach, zoiets moet je zien in zijn eigen tijd, ruim een eeuw geleden, vindt de één. Niks daarvan, zegt de Britse regisseur Katie Mitchell, die het werk bij De Nationale Opera door een hedendaagse lens laat zien. Die Frau ohne Schatten regisseert ze als een feministische scifi-thriller, en dat pakt overtuigender uit dan het klinkt.

Verborgen krachten

Sterke vondst is het zichtbaar maken van huwelijkse spanningen en de verborgen krachten die de plot bespelen. Hangt de god Keikobad in het oorspronkelijke verhaal slechts als een dreiging in de lucht (‘Übermächte sind im spiel’), bij Mitchell komt hij steeds als zwijgzaam, gazelle-koppig personage ten tonele. Zijn handlangers uit het geestenrijk zijn hier nietsontziende wolven met maffiosopakken en handpistolen.

Mitchells plastische weergave laat weinig aan de twijfel over. Kunstmatige inseminatie en zwangerschapsecho’s vervangen de ‘schaduw’ als symbool voor vrouwelijke vruchtbaarheid. De stemmen van ongeboren kinderen worden niet buiten het toneelbeeld gehouden maar naar het midden van de handeling getrokken.

Dat maakt de complexe verhaallijn verrassend inzichtelijk, met hulp van de tot in filmisch detail uitgewerkte decors van Naomi Dawson. De minimalistisch-chique esthetiek van het keizerlijk appartement, het rommelige huis van Barak en zijn vrouw, met goedkoop behang en vergeelde keukenkastjes, en de betegelde wachtruimte als gure onderwereld.

Scène uit de opera ‘Die Frau ohne Schatten’. Foto Ruth Walz

Gewelddadige thriller

Het vier uur durende verhaal vliegt erin voorbij. Volgens het programmaboek heeft Mitchell, naar eigen zeggen, ‘de opera getransformeerd van een wat traag sprookje naar een snelle en gewelddadige thriller’. Dat is misschien wat veel eer voor haar eigen werk, en te weinig voor de fenomenale muziek van Richard Strauss. Die is al razend spannend op zichzelf, en brengt juist door het geraffineerde gebruik van muzikale motieven al de nodige grijstinten aan in die typisch zwart-witte verdeling ‘man-goed-vrouw-slecht’.

De fijngevoeligheden van de partituur zijn in goede handen bij dirigent Marc Albrecht. Die Frau ohne Schatten kent hij door en door: hij maakte er in 2008 zijn Amsterdamse debuut mee, en zou er in voorjaar 2020 zijn chef-dirigentschap bij De Nationale Opera mee afsluiten – ware het niet dat de covidpandemie de productie vijf jaar vooruit wierp in de tijd.

De 130 musici van het gigantisch bezette Nederlands Philharmonisch lijken alles te willen geven voor hun oude chef. De vonken spatten uit de orkestbak, elke solo gaat vlekkeloos. Al na de eerste pauze neemt Albrecht de eerste bravo’s in ontvangst. Terecht, want het weelderige orkestspel is onder zijn leiding al reden genoeg om deze productie niet te missen.

Sterke indruk

Ook de solisten maken een sterke indruk. Michaela Schuster is een heerlijk gehaaide voedster, Daniela Köhler en Aušrinė Stundytė portretteren gelaagde hoofdpersonages. Absolute uitblinkers in vocaal opzicht zijn, ironisch genoeg, hun mannelijke echtgenoten: de soepele tenorstem van AJ Glueckert als Kaiser en de fantastische bariton Josef Wagner in de rol van Barak.

Niet alles in Katie Mitchells personenregie is even goed te volgen. Sommige sleutelmomenten voltrekken zich in de marges van het toneelbeeld en ontsnappen zo bijna aan de aandacht. Van andere zaken blijft het gissen waarom ze zo pontificaal in beeld zijn. Waarom staat het kinderkoor na gezongen te hebben pizza te eten in een drugslab? En moet nou echt de halve bühne in de slotscène worden afgeknald? Dat voelt een beetje losgezongen van Strauss’ weldadige finaleklanken.

Maar de kracht van Mitchells vertelling is dat ze niet probeert om de opera in onmogelijke bochten te wringen en als een vrouwvriendelijk verhaal te presenteren. Ze belicht vooral de problematische elementen uit de opera, met bijbehorende gendergedragingen, zonder die te willen oplossen of wegpoetsen.

De boodschap blijft gehandhaafd: de twee vrouwen zijn zonder schaduw incompleet. Pas in het licht van een dubbele zwangerschap vinden ze beiden het geluk. En wat doen hun echtgenoten? Die ontkurken een flesje schuimwijn naast de echomonitor. Het blijven mannen.

Vroedvrouwen en vuurwapens in Katie Mitchells plastische vertelling van ‘Die Frau ohne Schatten’

admin
April 24, 2025
0

Verborgen krachten

Gewelddadige thriller

Sterke indruk

Mensen die boodschappen doen, bidden, zingen, spelen, of gewoon zijn – dit is het Amsterdam dat Rembrandt op straat tegenkwam

admin
April 23, 2025
0

Wat een weelde. Op de tentoonstelling van The Leiden Collection in het H’art Museum in Amsterdam zijn meteen een paar Rembrandts te zien, onder meer een heel kleine, van een oude man, geschilderd in 1633, en een ovale van een jong meisje met een goudomrande mantel uit 1632. En dat zijn er nog maar 2 van de in totaal 18 werken, en naast die 18 van Rembrandt zijn er nog 57 werken te zien uit de zeventiende eeuw, 75 in totaal dus, in het jaar dat Amsterdam 750 jaar bestaat.

Ter vergelijking: het Rijksmuseum bezit 22 schilderijen van de meester, van wie er ongeveer 300 bekend zijn. En dan is er ook nog, aan het eind van de tentoonstelling, een Vermeer, de laatste in een particuliere collectie, een schilderij van een vrouw aan een virginaal. Begeleid door muziek die zij had kunnen horen en maken, loop je de tentoonstelling weer uit.

Het is niet de eerste keer dat werk uit deze grootse particuliere collectie, die uit ongeveer 250 werken bestaat en pas sinds 2003 bij elkaar wordt gebracht door de Frans-Amerikaanse miljardairs Thomas Kaplan en Daphne Recanati Kaplan, in dit museum te zien is. Sinds 2017 beschouwen ze de collectie als een ‘uitleenbibliotheek’. In 2023 was in het museum aan de Amstel, toen nog Hermitage Amsterdam geheten, de expositie Rembrandt en tijdgenoten. Historiestukken uit The Leiden Collection. Toen waren voor een groot deel andere schilderijen te zien, omdat nu de focus niet op historiestukken ligt, maar op Amsterdam, op mensen die Rembrandt in de stad tegenkwam of tegen had kunnen komen, al zijn er ook wat uitstapjes naar andere steden en andere onderwerpen.

Gerrit Dou: Kat in een ateliervenster (olieverf op paneel, 34 × 26.9 cm)

Rembrandt: Minerva in haar studeervertrek (olieverf op doek, 138 ×116,5 cm)

Rembrandt: Zittende oude vrouw met gevouwen handen (olieverf op doek, 77,5×64,8 cm)

Foto’s The Leiden Gallery

Dode haring

Vierhonderd jaar na Rembrandt, die in 1606 of 1607 in Leiden geboren werd (vandaar de naam van de collectie) en omstreeks 1630 verhuisde naar Amsterdam, kunnen we iets zien van wat hij en zijn medeschilders zagen, op straat, op een markt of in een huis aan een gracht. Van Gerard Dou ligt er een kat in een raamkozijn, die de schilder die achter haar in zijn atelier bezig is volledig in de schaduw stelt. Maar naast een dode haring en nog wat dieren zien we vooral mensen, mensen die bidden, mensen die boodschappen doen, een ganzenveer scherpen, een brief lezen of schrijven, kaart spelen, zingen, muziek maken, of gewoon zijn, zoals dat meisje met de vlassige, rossige haren en de goudomrande mantel. En naar al die mensen in de stad staan mensen te kijken, ook velen, nog meer, want dit is een heel druk bezochte tentoonstelling. De Poolse schrijver Olga Tokarczuk zei vorig jaar in Den Haag, geciteerd door Niña Weijers in De Groene Amsterdammer: „Kun je je voorstellen dat er zo’n zestig miljard mensen aan ons zijn voorafgegaan op aarde? Zestig miljard individuele, denkende, spirituele wezens die, op hun eigen manier, leefden in allerhande klimatologische, geografische en historische omstandigheden. Wij zijn hun afstammelingen.” De informatiebordjes op de tentoonstelling onthullen vaak iets van die omstandigheden: brieven schrijven werd bijvoorbeeld populair omdat de posterijen verbeterden.

De schilderijen tonen vaak geen portretten van de mensen, wier namen soms vergeten zijn, maar tronies, gezichten die Rembrandt schilderde naar het leven, uit de geest of ‘van onthoud’. Wat zal het meisje met de mantel zijn?

Rembrandt: **Borststuk van een jonge vrouw** (olieverf op doek, 59×44 cm)

Niet mooi

Er is iets geks met de vrouwen van Rembrandt en de zijnen; ze zijn vaak niet zo verleidelijk, in ieder geval niet mooi volgens de huidige standaard. Het maakt eigenlijk niet uit of het tronies zijn, portretten of godinnen, zoals de godin Minerva, in 1635 door Rembrandt afgebeeld in haar studeervertrek en nu aan de Amstel te zien.

Waarom zou Rembrandt dit zo doen? Maakt het de geschilderden levensechter? Is het een strijd tussen de kunstenaar en het leven? Er moeten ook in de zeventiende eeuw mooie vrouwen hebben bestaan, en die moet Rembrandt toch ook tegengekomen zijn. Dat onverleidelijke hebben meer geschilderde vrouwen uit de zeventiende eeuw, ook op de hier getoonde Vermeer. Ook hier is schoonheid van de afbeelding prominenter dan van de vrouw. Vooral haar gele omslagdoek vangt het licht, niet haar gezicht.

Het is een verademing, gewend als we nu zijn vrouwen vooral afgebeeld te zien om hun uiterlijk. Of zou het schoonheidsideaal in de zeventiende eeuw zo anders zijn geweest dan nu dat ik het, vier eeuwen later, niet meer kan herkennen? Hebben fotografie en filters de blik zo veranderd? Of mag je de schoonheid van een schilderij niet vergelijken met de schoonheid van een gezicht?

Volgens Thomas Kaplan, de eigenaar van The Leiden Collection, is schoonheid waarheid. In de inleiding van de catalogus schrijft hij over de verlossende kracht van schoonheid en dat Rembrandt „de spiritualiteit van schoonheid” symboliseert. Misschien heeft hij gelijk.

Zaaloverzicht van de tentoonstelling Van Rembrandt tot Vermeer in het H’art Museum in Amsterdam.

Foto’s Aad Hoogendoorn

Natuurlijk is er niks subtiel, toch is de wervelende Las Vegas-show van Usher onweerstaanbaar

admin
April 23, 2025
0

De enorme catwalk heeft er vast wat van afgesnoept, maar in principe passen er 17.000 bezoekers in de Ziggo Dome. Doe dat keer vijf en je komt op meer bezoekers uit dan er in een uitverkochte Johan Cruijff Arena passen. En dat terwijl hij in 2015 dezelfde zaal slechts een keer vulde. Er is blijkbaar iets veranderd in de tussentijd. Er was vorig jaar nog een verrassend sterk album, maar dat was geen blockbuster die miljoenen keren over de toonbank ging zoals in zijn gloriejaren. Het is vooral gaan gonzen door de honderd shows die hij de laatste jaren in Las Vegas gaf en de vermakelijke Superbowl-halftimeshow in 2024.

De hele Vegas-trukendoos wordt opengetrokken in Amsterdam. Usher staat nog maar net op het podium, omringd door dansers, of hij maakt een handstand. Schijnbaar zonder reden. Zo lijkt hij telkens op zoek naar een overtreffende trap. Als de zaal begint te kolken wanneer hij in zijn kruis grijpt, overtreft hij het door die hand nog even echt in zijn broek te steken. Na de handstand? Een blokje rolschaatsen natuurlijk. Usher in glitterpak soepel zwierend en croonend over de catwalk, terwijl zijn dansers op wieltjes halsbrekende toeren uithalen.

Later duikt hij met wat paaldanseressen op achter in de zaal, terwijl het briefgeld regent. Of loopt hij met een bakje kersen door het publiek, om uiteindelijk een fan een vrucht te voeren op het podium. En dan heeft hij nog niet eens zijn shirt uitgetrokken. Want de zanger mag dan wel 46 zijn, zijn imposant getrainde lijf is nog altijd een belangrijk onderdeel van zijn sterrenstatus, blijkt uit het massale gejoel uit de zaal als hij zijn borstkas en schouderpartij ontbloot.

AI-kloonverhaaltje

Voor deze Past, Present, Future wereldtournee heeft Usher goed opgelet wat Taylor Swift bij haar laatste tournee deed. Zij deelde daar haar catalogus op in era’s, hij heeft een mal AI-kloonverhaaltje door zijn concert geweven om alle periodes uit zijn ruim dertig-jarige carrière langs te laten komen. Van kindster tot nu, switchend tussen zijn verschillende imago’s als verleider, ideale echtgenoot en charmante vreemdganger. Telkens weer laadt een computer oude herinneringen, om een andere rits hits te kunnen knallen.

Uiteraard crasht het systeem door een energiepiek als zijn grootste hit ‘Yeah’ vroeg op de avond al wordt ingezet, die moet bewaard worden voor de finale. Slim. Er zijn zelfs wat oude beelden bewerkt, om een piepjonge Usher te laten zeggen dat hij er altijd al van gedroomd heeft om in Amsterdam te spelen. Geen scifi-verhaal waar Philip K. Dick jaloers op zou zijn geweest, wel een vermakelijk haakje.

Ook zonder die dunne verhaallijn rond klonen en AI, valt op hoe verbazingwekkend houdbaar zijn muziek en hijzelf blijken. Zijn zacht zalvende stem heeft nog steeds een enorm bereik. Vaste waarde zijn de broeierige seks-jams, waar in glijerige R&B geen detail onbezongen blijft. Slim ook hoe er een flinke bups blazers, achtergrondzangers en andere muzikanten net niet helemaal verstopt aan de rand van het podium staan, om de gelikte R&B van rond het millennium wat meer spierballen te geven. Tijdens een blok hits uit de periode dat Usher de hitlijsten en feestcafés domineerde met meer plastic EDM-pop, mixt een dj achter in de zaal de nummers snel in elkaar over. Op die momenten voelt het opeens als een clubnacht.

Niet dat er niks aan te merken is. Bij vlagen zingt Usher alleen de uithalen voluit en laat hij zijn back-upzangers de rest opknappen. Als ‘Yeah’ eindelijk voluit gespeeld wordt, blijkt dat lang niet zo dynamisch als de rest van de set. Ook had de show best gekund zonder het oude nummer met P. Diddy, die de laatste jaren vooral bekend is door vreselijke misbruikgetuigenissen. Maar uiteindelijk zijn het de tijdloze hits en de schaamteloos kitscherige glamour die het een onweerstaanbare avond maken.

Verborgen krachten

Gewelddadige thriller

Sterke indruk

Related Posts

Vroedvrouwen en vuurwapens in Katie Mitchells plastische vertelling van ‘Die Frau ohne Schatten’

Verborgen krachten

Gewelddadige thriller

Sterke indruk

Mensen die boodschappen doen, bidden, zingen, spelen, of gewoon zijn – dit is het Amsterdam dat Rembrandt op straat tegenkwam

Dode haring

Niet mooi

Natuurlijk is er niks subtiel, toch is de wervelende Las Vegas-show van Usher onweerstaanbaar

AI-kloonverhaaltje