Vrijheid van meningsuiting? Alleen als je het eens bent met de regering-Trump

De naar verluidt duurste Arabische serie ooit gemaakt zorgt in het Midden-Oosten voor grote ophef. Het Saoedische Moe’awija, een zogenaamde ramadan-soap, is verboden in Irak en Iran en is onder meer in Egypte door islamitische geestelijken als zondig bestempeld.

Ramadan-televisie is een fenomeen in grote delen van het Midden-Oosten. Na een dag vasten en de rijke iftar-maaltijd buiken veel gezinnen uit voor de tv. Programmamakers spelen hierop in met soaps, thrillers en historische dramas met doorgaans dertig afleveringen. Kijkers worden zo de hele ramadanmaand bediend en blijven – zo is de hoop – dagelijks terugkomen.

Deze ramadan kunnen moslims kijken naar een serie over het leven van Moe’awija ibn Abi Soefjan, een metgezel van de profeet Mohammed, die in de zevende eeuw een centrale rol speelde in de opsplitsing van de islam in twee hoofdstromingen: het soennisme en het sjiisme. Een religieuze en politieke verdeling die tot de dag van vandaag stand houdt.

Iraakse autoriteiten vrezen dat de serie „sektarische onenigheid” aanwakkert

De Saoedische productie – inclusief pan-Arabische sterrencast – zou wel 100 miljoen dollar (92 miljoen euro) hebben gekost en had al tijdens de ramadan in 2023 op televisie moeten verschijnen. Dat de uitzending twee jaar werd uitgesteld, was volgens sommigen omdat Soedi-Arabië vreesde dat de serie zou leiden tot spanningen met Irak en Iran, landen met een sjiitische meerderheid.

Vertrouweling van Mohammed

Moe’awija was een tijdgenoot van Mohammed, die zich volgens de overlevering aanvankelijk verzette tegen de islam, maar tot inkeer kwam na Mohammeds verovering van de stad Mekka. Hij sloot zich aan bij de entourage van de profeet en werd diens secretaris.

Na de dood van Mohammed had Moe’awija een belangrijke rol in de verovering van Syrië. Kalief Oethman, de nieuwe islamitische leider, benoemde hem tot gouverneur van de regio. In 656 werd Oethman vermoord en brak een machtsstrijd uit. Moe’awija weigerde om Ali – de neef en schoonzoon van profeet Mohammed – te erkennen als kalief en trok tegen hem ten strijde tijdens de Eerste Fitna (successieoorlog). Twee jaar later eiste Moe’awija het kalifaat voor zichzelf op.

Veertien eeuwen later zien sjiieten (ongeveer 10 tot 15 procent van alle moslims) dit nog altijd als een groot onrecht. Anders dan de soennitische meerderheid beschouwen zij Ali als de rechtmatige opvolger van de profeet Mohammed. Dat Ali’s rivaal Moe’awija – binnen de sjiitische traditie een verguisd figuur – onderwerp is van een peperdure tv-serie, compleet met grootste veldslagen en spectaculaire decors, raakt bij veel sjiieten een gevoelige snaar.

Voor de media-autoriteiten in het sjiitische Iran was het reden om de serie te verbieden, de productie zou Moe’awaijas dynastie willen „witwassen”. Ook in Irak is de show niet legaal te zien. Het programma zou mogelijk „sektarische onenigheid uitlokken en zo een bedreiging zijn voor de maatschappelijke samenhang”, aldus de Iraakse autoriteiten.

In het voornamelijk soennitische Egypte doet de soap om andere redenen stof opwaaien. Het afbeelden van metgezellen van de profeet is „religieus onacceptabel”, aldus een geleerde aan het gezaghebbende islamitische instituut Al-Azhar in Caïro. Per fatwa heeft het instituut het kijken naar Moe’awaija verboden. Vooral gevoelig ligt een badscène waarbij Moe’awija, met omgeslagen handdoek, een massage krijgt van een concubine.

Bikkelharde concurrentie

Moe’awaija is niet de enige ramadanserie die de afgelopen jaren voor opschudding zorgde. Controverse rondom ramadantelevisie is inmiddels een traditie op zich. Conservatieve religieuze leiders klagen vaak over het in hun ogen losbandige gedrag van personages, terwijl anderen meer moeite hebben met eventuele politieke ondertonen. Maatschappijkritiek is namelijk een vast onderdeel van veel ramadan-series. Zoals in het Egyptische Lam Shamsiya, dat deze ramadan te zien is en kindermishandeling aan de kaak stelt.

Van al die controverse liggen tv-producenten niet per se wakker. Via streamingdiensten en satelliettelevisie hebben kijkers toegang tot tientallen producties uit de Arabische wereld. Dat maakt de concurrentie bikkelhard. Een beetje ophef helpt dan om op te vallen.

Delen

Mail de redactie

Onder het getsjirp van vogels dringen tientallen mensen samen in de tuin van de dorpsmoskee in het Noord-Libanese dorpje Hissa. „Ik heb ze gezien, ze slachtten iedereen af!” roept iemand. „Vrouwen, kinderen, iedereen”, zegt een ander.

Samira – haar achternaam wil ze niet geven – vertelt hoe ze halsoverkop Syrië ontvluchtte tijdens de recente geweldsuitbarsting tegen onder meer de alawitische minderheid in het land. Ze draagt haar pyjama en pantoffels nog. „Ik was thuis en hoorde geschreeuw. De militanten waren allemaal gemaskerd. Ze staken huizen in brand, doodden mensen overal en verminkten lichamen.” Samira verblijft nu al dagen in de moskee met haar zus en hun beide kinderen. Hun ouders en veel buren zijn achtergebleven in de Syrische stad Hama, ongeveer honderd kilometer noordelijker.

Ook Mounir is nog niet van de schok bekomen. De vijftiger, met een petje op, is vanochtend vroeg aangekomen in Hissa, nadat hij zijn huis in de provincie Tartous was ontvlucht. „Groepen als Daesh (Islamitische Staat) en HTS reden de straten binnen en schoten mensen dood. Ze riepen dat we varkens waren en dwongen mannen op de grond te liggen en te blaffen als honden.” Hij vreest dat dit slechts het begin is van een lange reeks gewelddaden tegen alawieten in Syrië. „Het ergste moet nog komen”, zegt Mounir. In Ahmad al-Sharaa, de nieuwe president van Syrië, heeft hij geen enkel vertrouwen.

Burgemeester Mohammad Husein zegt dat het dorp, waar soennieten en Libanese alawieten samenleven, de nieuwe vluchtelingen hartelijk heeft ontvangen. „Mensen vangen ze op in hun eigen huizen of winkels, ze brengen eten uit hun eigen voorraad. Maar er blijven elke dag nieuwe mensen aankomen, dit kunnen we niet lang volhouden.” Het Libanese Rode Kruis heeft matrassen en dekens gebracht. VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR zegt samen met organisaties als het Wereldvoedselprogramma te zijn begonnen met hulpverlening in Noord-Libanon.

Nostalgie naar Assad

Ondanks de pogingen van veel Syriërs en de nieuwe autoriteiten in Damascus om eenheid en verzoening te bevorderen, is Syrië toch opgeschrikt door de nieuwe golf van geweld. De directe aanleiding was de moord op een groep regeringsmilitairen door loyalisten van het oude Assad-regime. In reactie hierop stuurde de regering versterkingen uit het hele land, wat leidde tot een gewelddadige escalatie en confrontaties in regio’s als Homs, Hama, Tartous en Latakia.

Volgens het Syrian Network for Human Rights, een mensenrechtenorganisatie die het geweld nauwkeurig verifieert, zijn ruim duizend mensen buitenechtelijk geëxecuteerd. Opvallend is dat zowel pro-Assad-groepen als extremistische groeperingen die zich recent bij het regeringsleger hebben aangesloten, verantwoordelijk zouden zijn voor honderden burgerslachtoffers, met name onder alawieten. De eersten lijken vooral uit te zijn op destabilisatie, terwijl de extremisten waarschijnlijk handelden uit wraak.

De geweldsuitbarsting lijkt een lang gevreesde echo van de verdeel-en-heerspolitiek van oud-dictator Bashar al-Assad. Hij behoorde tot de alawitische gemeenschap, die oververtegenwoordigd was onder zijn aanhangers, en profileerde zich als beschermheer van minderheden terwijl hij zich vaak tegen soennitische moslims keerde. Toch leefde het grootst deel van de alawitische bevolking in armoede en liep zij het risico net zo hard afgestraft te worden bij desertie als andere Syriërs.

Sommige vluchtelingen kijken nu met nostalgie terug op hun leven onder Assad en zien de moordpartijen van afgelopen week zelfs als bevestiging van het gelijk van zijn politiek. Een oud-militair, die onder Assad diende, zegt dat hij de nieuwe autoriteiten aanvankelijk het voordeel van de twijfel gaf, maar nu niet meer. „Ik was blij toen Assad viel. Ik hoopte op meer vrede, maar toen ze onze wapens afnamen hadden we niets meer om onszelf mee te verdedigen.”

Soher, die met haar gezin uit Tartous is gevlucht en nu in het huis van een gastvrije familie in Ain el-Zeit verblijft, had ook liever gezien dat Assad was gebleven. De jonge moeder zit op haar knieën op de grond en houdt haar brabbelende zoontje vast. Ze zegt dat ze de afgelopen maanden mannen met zwarte vlaggen van Islamitische Staat in haar dorp Talkalakh heeft zien rondrijden. „Eerst zeiden ze dat ze naar ons dorp waren gekomen om ons te beschermen. Daarna begonnen ze ons lastig te vallen en doodden ze een onschuldige jongen.”

Door de onrust besloot Soher met haar gezin naar de stad Tartous te trekken. „We hoopten dat het daar veiliger was. Toen hoorden we van de eerste moorden door gewapende groepen. Ik dacht dat het misschien om mensen van Assads regime ging, maar toen duidelijk werd dat ook vrouwen en kinderen werden gedood, zijn we halsoverkop vertrokken.” Ze huilt. „Het was zo moeilijk met drie kleine kinderen.” Het jonge gezin rende de stad uit, de velden in, en liep urenlang totdat de grens met Libanon werd bereikt.

Libanese groepen

Dat de nieuwe stroom Syrische vluchtelingen nu vooral bestaat uit gemeenschappen die Assad in meer of mindere mate steunden, kan ook tot nieuwe spanningen in Libanon leiden. Verschillende Libanese groepen vochten tijdens de oorlog in Syrië mee aan verschillende zijden. De kans is groot dat zich onder de nieuwe vluchtelingen ook voormalig legerofficieren, hoge ambtenaren, gevangenisbewaarders of leden van Assads gewelddadige doodseskaders bevinden.

De 28-jarige Sleiman zegt fel dat het onder Assad „veilig” was in Syrië en dat er „geen sprake van sektarisme” was. „Het enige probleem was dat je niet over politiek moest praten.” Sleiman ontkent dat er onder het oude regime sprake was van extreem geweld. „De media hebben dat allemaal overdreven. Iedereen is wel eens gemarteld. Er waren misschien wat corrupte legerofficieren.”

Hij beweert verder dat „alle moslims” de alawieten en christenen willen verjagen en noemt hen zelfs „leugenaars” en „terroristen”. Het liefst zou Sleiman Syrië opgedeeld zien, zodat hij niet „onder moslims” hoeft te leven.

Enkele dorpen verderop ligt een van de illegale grensovergangen in Noord-Libanon. Dit stukje grensgebied staat, in tegenstelling tot de rest, niet onder controle van Hezbollah, maar van verschillende clans en families. De onverharde weg leidt naar de bedding van de Al Kabir-rivier, waar taxi’s en een gebouwtje staan. Van dieren en voedsel tot aan drugs en mensen – hier wordt van alles over de grens heen en weer gesmokkeld. Op het wankele bruggetje over de rivier loopt een groepje mannen met lege plastic kooitjes Syrië in. Even later loopt een twintigtal mannen, vrouwen en kinderen over hetzelfde bruggetje Libanon binnen.

De familie komt uit Kamishli, een stad in het noordoosten van Syrië op de grens met Turkije. Ze zijn geen vluchtelingen, maar komen naar werk zoeken. De nieuwe president Al-Sharaa kan op hun steun rekenen. Ze tonen begrip voor het geweld tegen alawitische burgers. „Dit is wraak voor wat zij ons jarenlang hebben aangedaan. Bovendien begonnen zij eerst met het doden van onze regeringssoldaten.”

De recente geweldsuitbarsting en de nieuwe vluchtelingenstroom laten zien hoe diep de wonden in Syrië zijn. Er heerst veel wrok, woede en wantrouwen, sommige gemeenschappen leefden in compleet verschillende realiteiten en zijn decennialang tegen elkaar opgezet. Hoewel Al-Sharaa na de gewelddadigheden meteen aankondigde een commissie op te zetten die onderzoek moet doen naar de recente gebeurtenissen, heeft het vertrouwen in regeringstroepen voor veel Syriërs een flinke deuk opgelopen.

De 42-jarige Mohammed al-Ammar, een Syriër die al 14 jaar in een vluchtelingenkamp in Akkar woont, vindt de recente gebeurtenissen verschrikkelijk. „We staan achter de nieuwe regering, maar hier zaten heel veel onschuldige mensen tussen. Wat hebben die kinderen misdaan?” Wraakacties ziet hij als het laatste wat Syrië nu nodig heeft. „Gelijkwaardigheid en vergeving zijn de enige oplossingen om opnieuw te kunnen beginnen.”

Delen

Mail de redactie

Hij wordt niet verdacht van een misdrijf, hij heeft met zijn green card een geldige verblijfstitel en toch is Mahmoud Khalil in de Verenigde Staten gearresteerd. De activist die zich in de lente van 2024 regelmatig roerde bij pro-Palestinademonstraties op de Columbia-universiteit, werd afgelopen weekend door de vreemdelingenpolitie uit zijn huis in New York gehaald en afgevoerd. In reactie op de dagelijkse protesten die nadien tegen Khalils voorgenomen uitzetting zijn georganiseerd, zei de door president Trump als ‘grenstsaar’ aangestelde Tom Homan dat Khalil met zijn steun aan de Palestijnse zaak de veiligheid van de VS in gevaar brengt. Mag je dan niks meer zeggen, vroegen de demonstranten. Waarop Homan als hoofd van Enforcement and Removal Operations zei: „De vrijheid van meningsuiting heeft grenzen.”

Heus?

En het decreet dan dat president Trump op de eerste dag van zijn tweede termijn uitstuurde? „Overheidscensuur van meningsuiting is ontoelaatbaar in een vrije maatschappij.”

In de zuiveringsijver was een foto gemarkeerd van het vliegtuig dat de eerste atoombom had afgeworpen: de Enola Gay

En de toespraak van vicepresident JD Vance dan, tijdens de veiligheidsconferentie in München? Die gaf een kleine maand geleden de Europese bondgenoten een veeg uit de pan. Het lijkt wel, zei Vance, alsof jullie zijn vergeten dat vrijheid van meningsuiting de hoeksteen van democratie is en dat het geen pas geeft beperkingen op te leggen aan andersdenkenden. „Wij zouden niet bang moeten zijn voor ons volk, ook niet als ze meningen naar voren brengen die haaks staan op die van hun regering.”

Met elkaar zozeer tegensprekende hoogwaardigheidsbekleders is de enige manier om te weten welke opvatting beleid is: kijken wat de Amerikaanse regering en haar medestanders doen. Drie voorbeelden.

1Khalil en de universiteiten

De arrestatie van Khalil werd op dinsdag door de woordvoerder van het Witte Huis nader onderbouwd. Hij zou een gevaar voor de nationale veiligheid zijn omdat hij „de kant van Hamas heeft gekozen”. Omdat hij een Palestijn is, worden Khalil op grond van immigratiewet zijn verblijfspapieren ontnomen. De suggestie dat Khalil actief steun verleent aan het in de VS (en de Europese Unie) als terreurorganisatie aangemerkte Hamas, werd niet met bewijzen onderbouwd. Zijn advocaat verwierp die suggestie met kracht. Juristen verwachten dat de zaak van Khalil, als die het Hooggerechtshof bereikt, vooral om het Eerste Amendement zal draaien, en dus om de vrijheid van meningsuiting.

De arrestatie van Khalil staat niet op zichzelf. Deze week werd bekend dat de regering 400 miljoen dollar aan subsidies voor de Columbia universiteit intrekt. Als reden werd gegeven dat Columbia te weinig doet tegen de „hardnekkige intimidatie van Joodse studenten”. Daarmee lijkt het ministerie van Onderwijs uitvoering te geven aan een boodschap die de president op 4 maart verspreidde: „Alle federale subsidies voor hogescholen, scholen en universiteiten die illegale demonstraties toestaan, worden stopgezet. Activisten moeten de gevangenis in, of terug naar het land waar ze vandaan komen.”

Dinsdag verstuurde de minister van Onderwijs een waarschuwing aan zestig onderwijsinstellingen, waaronder Columbia, waarin ze zei maatregelen te overwegen als die instellingen Joodse studenten op de campus onvoldoende beschermen. Alle instellingen, schreef ze, worden onderzocht op grond van burgerrechtenwetgeving voor zover die van toepassing is op „antisemitische intimidatie en discriminatie”.

Onder druk van dergelijke dreigementen zijn universiteiten al begonnen met eigen maatregelen, die beslist verder gaan dan onderzoek naar intimidatie of discriminatie. Persbureau AP berichtte vorige week over studenten aan Columbia die door het college van bestuur worden onderzocht wegens hun activisme. Een van hen schreef mee aan een opinieartikel waarin werd gepleit voor het doorsnijden van economische en academische banden met Israël en werd beschuldigd van ‘discriminerende intimidatie’. Anderen kregen mails van een pas ingesteld universitair bureau voor ‘institutionele gelijkwaardigheid’, omdat zij op sociale media hun steun aan Palestina hadden betuigd of hadden deelgenomen aan ‘ongeoorloofde’ demonstraties. Straffen hiervoor kunnen oplopen tot schorsing of verwijdering van de universiteit.

2Verboden woorden

Opmerkelijk, trouwens, dat de minister van Onderwijs in haar verklaring het woord ‘discriminatie’ gebruikt. The New York Times vlooide de afgelopen weken door memo’s en notities die op ministeries rondgingen, waarin bepaalde woorden werden aangemerkt als ongewenst. Het leverde een groslijst van 199 woorden op – en de krant verwachtte er nog meer te vinden.

Elke nieuwe Amerikaanse regering doet bij aanvang betekenisvolle woorden van de vorige regering in de ban (Trump I: ‘klimaatcrisis’. Biden: ‘illegalen’ om zich te onderscheiden van de vorige, aldus de krant. Maar de foute-woordenlijst van Trump II is wel heel lang en heel ideologisch. Het gaat – met uitzondering van het niet langer geoorloofde ‘Golf van Mexico’ – om woorden met een progressieve bijklank. ‘Antiracistisch’, ‘gelijkwaardigheid’, ‘ongelijkheid’, ‘structureel’, ‘voorrecht’, ‘vrouwen’.

Het gaat om woorden met een progressieve bijklank: ‘antiracistisch’, ‘gelijkwaardigheid’, ‘ongelijkheid’

Op de lijst die The New York Times vorige week publiceerde ontbrak nog het woord ‘gay’. Diezelfde dag berichtte AP dat het ministerie van Defensie in zijn ijver om documenten en beelden in haar archief te zuiveren van politiek onwenselijke termen, een vinkje had gezet bij de naam van het vliegtuig dat voor het eerst in de geschiedenis een atoombom had afgeworpen: de Enola Gay. Niet genoemd naar homoseksuele activisten, maar naar de moeder van een luchtmachtpiloot.

Een woord dat wel op de New York Times-lijst staat: ‘discriminatie’. De stok waarmee de minister anti-Israëlische demonstraties slaat, is in andere verbanden taboe. Zo blijkt dat de vrijheid van meningsuiting van de regering-Trump de vrijheid is om een welbepaalde mening te uiten. De mening die in lijn ligt met het regeringsbeleid.

3De Townhalls

Het duidelijkst is dat te zien in de haarvaten van de Republikeinse Partij zelf. Anders dan in zijn eerste termijn, van 2017 tot 2021, is Trump nu de onbetwiste leider. Tegenstribbelende politici, twijfelaars en tegenstemmers, zijn allemaal uit de partij gewerkt. In het Congres zitten alleen nog Republikeinse jaknikkers.

Dezelfde volksvertegenwoordigers die in Washington geen vinger durven op te steken bij de ravage die de president en zijn rechterhand Elon Musk aanrichten in de federale overheid, moeten zich daarvoor thuis in hun kiesdistricten verantwoorden. Dat leverde de afgelopen weken een paar spektakelstukken op die de Democraten en media gretig verspreidden.

In Republikeinse districten in staten die Trump in november veroverde, zoals Wisconsin, Oklahoma, North Carolina, vroegen kiezers op lokale partij-avonden hun afgevaardigden naar de bezuinigingen op het ziekenfonds en de veteranenzorg, naar de invoertarieven en naar de massaontslagen van ambtenaren door het ‘efficiëntieministerie’ van Elon Musk. In het ene na het andere zaaltje stonden rijen bewoners te joelen tegen bedremmelde politici.

Het antwoord van de Republikeinse Partij op deze meningsuiting? Stop met die kiezersbijeenkomsten. Republikeinse politici zeiden in interviews dat de joelers en vragenstellers door George Soros gefinancierde Democraten waren. Maar wie de filmpjes bekijkt, ziet een doorsnee van de bevolking. Ja, sommige mensen waren duidelijk gekomen om te demonstreren tegen de regering-Trump. Maar geregistreerde Republikeinen stelden evengoed kritische vragen.

Dat beaamde Keith Self. „Er zijn veel mensen die zich zorgen maken over wat er gebeurt”, zei de Republikeinse afgevaardigde uit Texas na afloop van zo’n woeste bijeenkomst. „Dit is Amerika. Wij verschillen hier van mening, en we mogen die verschillen laten horen.”

Dat was twee weken geleden. Sindsdien heeft vrijwel geen Republikein zich nog publiekelijk laten ondervragen. Chuck Edwards, uit North Carolina was deze week een nobele uitzondering. Hij ploeterde een uur lang door vragen van kiezers over sociale uitkeringen en de activiteiten van Elon Musk. „Collega’s in Washington zeiden tegen me: je bent een idioot, Chuck.”

Delen

Mail de redactie