Voorstelling ‘Bulk’ van Wunderbaum is een repetitieve performance over spulletjes in de Rotterdamse haven

Er is wat geschoven, en nu is er extra geld voor erfgoed. OCW-minister Eppo Bruins (NSC) gaat eenmalig 155 miljoen euro extra uitgeven aan onderhoud van rijksmonumenten, en 15,8 miljoen euro structureel. Dat heeft hij maandag bekendgemaakt.

Een deel van de meer dan zestigduizend rijksmonumenten in Nederland vertoont achterstallig onderhoud. Het bedrag dat minister Bruins nu toekent lost dat probleem niet op, maar brengt wel verlichting. Meer geld betekent dat meer monumenteigenaren subsidie kunnen krijgen voor het onderhoud van hun pand, of een voordelige lening kunnen afsluiten.

Het geld dat Bruins toewijst aan erfgoed, is vooral bestemd voor grote rijksmonumenten, gebouwen als het stadhuis van Middelburg of de Rivièrahal in Diergaarde Blijdorp. Van de incidentele 155 miljoen euro zal 100 miljoen ten goede komen aan grote rijksmonumenten. De structurele 15,8 miljoen euro is voor de Subsidieregeling Instandhouding Monumenten, die ook voor rijksmonumentale woonhuizen bedoeld is. Deze regeling wees vorig jaar 315 aanvragen af omdat er geen geld voor was.

Bruins schrijft in een brief aan de Tweede Kamer dat het onderhoud van erfgoed belangrijk is, „met de grote ruimtelijke opgaven waar Nederland voor staat verandert de fysieke leefomgeving snel en soms ingrijpend. Het behoud van monumenten als beeldbepalende elementen is dan nog urgenter”. Hij bedoelt het niet zozeer als waarschuwing, legt hij maandagochtend aan de telefoon uit, hij wil vooral „waardering uitspreken” over wat monumenten betekenen voor de identiteit van een land. Juíst nu, bedoelt hij, „in deze tijd waar op het wereldtoneel zoveel aan verandering onderhevig is, hebben we die vaste waarden nodig, monumenten kunnen ons een gevoel geven van thuis zijn”.

Het geld dat Bruins nu voor monumenten beschikbaar stelt, is niet voldoende om het onderhoudsdoel te halen. Dat doel is om slechts bij 10 procent van de rijksmonumenten die niet een woonhuis zijn een restauratieachterstand te hebben. Om dat doel te halen, zou tussen de 367 en 770 miljoen euro extra nodig zijn, afhankelijk van of het doel in 2033 of 2040 bereikt moet zijn. Hoe meer haast, hoe meer geld er nodig is. Dat berekende Bruins voorganger in juni 2024; toen stond de achterstand op 14,6 procent. Binnenkort worden weer nieuwe rijksmonumenten aangewezen, in de categorie Post 65-gebouwen uit de periode 1965-1990, militair erfgoed, erfgoed uit de Koude Oorlog en geschenkwoningen van de Watersnoodramp in 1953. Na de zomer volgen de eerste aanwijzingen, verwacht de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE). Met de aanwijzingen van nieuwe rijksmonumenten zullen ook de kosten van het onderhoud stijgen.

Boekhoudkundig geschuif

Het geld dat Bruins maandag toekende, is niet vrijgekomen door ergens anders op te bezuinigen, maar door boekhoudkundig geschuif met geld uit de OCW-begroting. Zo wordt een uitkering aan het Nationaal Restauratiefonds naar voren geschoven, en krijgt geld dat in de OCW-begroting overblijft nu een nieuwe bestemming.

Hoeveel dichterbij het restauratiedoel komt door de nieuwe investering, kan Bruins niet zeggen. „We zetten in ieder geval een flinke stap”, zegt hij in een reactie. Maar hij wijst er ook op dat hij met zijn subsidiebeleid dit doel niet eigenhandig kan halen. „Of we de doelstelling echt halen in 2033, ligt ook aan de inzet van komende kabinetten en aan hoeveel mensen subsidie aanvragen en of ze vakmensen kunnen vinden. Dus het ligt aan een aantal factoren.”

Bruins vond ook dat het een beetje gek klinkt toen hij er voor het eerst over hoorde, maar de bedoeling is wel dat er een achterstand blijft. Vandaar die 10 procent als doelstelling. Anders is de vrees dat er onvoldoende werk is voor de ambachtslieden die restauraties aan monumenten uitvoeren. Bruins vergelijkt het met de bankencrisis van 2008, waarna de woningbouw kwam stil te liggen: allerlei bouwlieden raakten hun baan kwijt, en daarna was het een hele klus hen weer terug te vinden. Zoiets wil je voorkomen met monumentenzorg.

Bruins maakte maandag ook bekend dat het programma ‘Toekomst Religieus Erfgoed’ verlengd wordt, voor omgang met de leegloop van gebedshuizen. Dat er in de Kamerbrief wel over kerken en synagogen wordt gesproken, maar moskeeën niet genoemd worden, heeft volgens Bruins geen betekenis. De term ‘gebedshuizen’ omvat alles, zegt hij. Bovendien zijn er nog geen rijksmonumentale moskeeën, al zou dat kunnen veranderen met de aanstaande aanwijzing van nieuwe monumenten.

Het extra bedrag helpt de monumentenzorg, maar er is meer nodig om deze gezond te houden. Zo constateerde de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed vorig jaar dat veel gemeenten in de knel komen met hun erfgoedtaken. Eigenaren van rijksmonumenten moeten bij gemeenten zijn, als ze een vergunning willen aanvragen voor een verbouwing. Een gemeente moet dan advies vragen bij de lokale monumentencommissie, en bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Maar dat gebeurt niet altijd, of er wordt niet genoeg mee gedaan, ziet de RCE. Dat heeft gevolgen: monumenten worden niet altijd met voldoende zorg behandeld. Bruins erkent dat „kennis en capaciteit bij gemeenten en provincies al langere tijd een zorg is”. Daar is begin 2024 een stimuleringsprogramma voor opgericht, benadrukt hij: Erfgoed en Overheid, dat lokale overheden moet ondersteunen in hun erfgoedtaken door bijvoorbeeld te zorgen dat in elke regio voldoende archeologen werken. Maar hij weet ook: het probleem is niet makkelijk opgelost.

Delen

Mail de redactie

‘Dit Trumpisme”, zegt Carrie Mae Weems, „is voor mij niet echt iets nieuws. Onze ouders en voorouders groeiden op in een tijd van onderdrukking. Wij hadden altijd al te maken met vormen van repressie. En dus zijn we ook al heel lang bezig met vormen van verzet.”

De Amerikaanse kunstenaar Carrie Mae Weems (1953) zit zaterdagochtend in de lobby van het Amsterdamse College Hotel. Ze arriveerde gisteren vanuit Italië, waar in Turijn deze zomer een grote overzichtstentoonstelling van haar werk te zien is in de Gallerie d’Italia. Ze is in Amsterdam voor een lezing in het Rijksmuseum, in het kader van haar eerste tentoonstelling in Nederland, Painting The Town. De gelijknamige serie, gemaakt in 2021, bestaat uit enkele enorme prints die doen denken aan abstracte schilderijen: grote vlakken in voornamelijk zwart, wit en beige, hier en daar wat frivoler geel en oranje. De verf werd aangebracht op de dichtgetimmerde winkelpuien in Portland (Oregon), Weems’ geboortestad, in de nasleep van de Black Lives Matter-protesten. Tijdens de protesten werden op die houten panelen leuzen geschreven door BLM-activisten. De autoriteiten maakten die berichten vervolgens onleesbaar door er grote vlakken verf overheen te rollen.

„Een ernstige vorm van censuur”, zegt Weems, „en dat zien we ook nu weer gebeuren.” De regering-Trump, is druk doende verwijzingen naar diversiteit en inclusie van haar overheidswebsites te verwijderen. Het eerbetoon aan de Tuskegee Airmen (de eerste groep Afro-Amerikaanse luchtmachtpiloten) bijvoorbeeld, of de website van de Arlington-begraafplaats waar pagina’s verdwenen over onder anderen zwarte veteranen en vrouwen. „En boeken! Ze verbannen boeken. Kan je je dat voorstellen, dat er op scholen en in bibliotheken simpelweg boeken verdwijnen. Het doet toch denken aan het Derde Rijk, waar boeken verbrand werden?”

Eerste zwarte vrouw

Weems was de eerste zwarte vrouw die in 2014 een solotentoonstelling kreeg in het Guggenheim Museum, ze ontving vele belangrijke kunstprijzen, onder andere in 2024 de prestigieuze National Medal of Arts uit handen van toenmalig president Joe Biden. In haar werk – fotografie, video, installaties, performances – staan maatschappelijke thema’s zoals racisme, seksisme en discriminatie centraal. „Nu wil Trump ons het zwijgen opleggen, maar ik kan je zeggen: ik krijg hier juist veel energie van. Om maar de beroemde uitspraak van Toni Morisson aan te halen: ‘Dit is precies de tijd dat kunstenaars aan het werk gaan. Er is geen tijd voor wanhoop, geen ruimte voor zelfmedelijden, geen behoefte aan stilte, geen plek voor angst.’

We dachten dat het de goede kant opging, voor vrouwen, lhbti’ers, mensen van kleur. Maar het lijkt eerder ‘één stap voorwaarts, twee stappen terug’

„De krachten die we nu omhoog zien komen, die zijn er altijd al geweest. Niet alleen het racisme, ook het seksisme, de homofobie. Het is wat Amerika in het diepst van zijn wezen óók is. In mijn werk heb ik de structuren van macht en onmacht, recht en onrecht, altijd als onderwerp gehad. Daar ben ik mijn hele leven al mee bezig.”

Weems maakte eerder videoperformances waarin een sinistere clownfiguur speelt met een wereldbol – en zo het lot van de aarde op het spel lijkt te zetten (The Joker, See Faust (2003), If I Ruled The World (2004)). Als we dat werk nu zien, doet die figuur ons aan Trump denken. „Maar er waren anderen voor hem, en er zullen anderen na hem komen die het niet zo nauw nemen met mensenrechten en hoe het met de aarde gaat. En het speelt niet alleen in Amerika, je ziet het ook in Europa. We dachten dat het de goede kant opging, voor vrouwen, lhbti’ers, mensen van kleur. Maar het lijkt eerder ‘één stap voorwaarts, twee stappen terug’. Het mooie, als dat het juiste woord is, van deze kunstwerken is dat ze daarmee tijdloos zijn. Ze zijn ruim twintig jaar geleden gemaakt, maar nog steeds actueel. Ze zeggen iets over het verleden en ze zeggen iets over de toekomst. In die zin is dit werk groter dan mijzelf, het verhoudt zich steeds weer opnieuw tot de tijd waarin het getoond wordt en de mensen die het opnieuw zien.”

Poëtisch activisme

Je zou het werk van Weems activistisch kunnen noemen, maar, zo zegt ze: „Als ik alleen maar zou schreeuwen, als ik alleen maar heel hard tegen deuren zou schoppen en bonzen, dan zou mijn boodschap niet aankomen.” En dus ontwikkelde ze poëtischer manieren om het publiek deelgenoot te maken van haar ideeën, „een strategie van zachtheid, schoonheid, esthetiek, waarmee ik het publiek uitnodig mijn wereld te betreden. Het onderliggende thema van Painting the Town is heftig, de dood van een zwarte man, agressie, geweld. Maar het werk is ook heel esthetisch, het roept vragen op: waar kijk ik eigenlijk naar? Zo breng ik de kijker dichter naar wat ik te zeggen heb.”

In het kader van de viering van 250 jaar Amerikaanse onafhankelijkheid, in 2026, wil Trump een beeldentuin, The National Garden of American Heroes, aanleggen, met 250 beelden van ‘historische’ figuren, van George Washington en Martin Luther King tot Julia Child en Kobe Bryant. „Met mijn project Monumental Concerns ben ik al langer geïnteresseerd in monumenten, waar ze voor staan, wie en wat ze nou eigenlijk gedenken.” Die discussie wordt ook in het land gevoerd: in de VS werden in de afgelopen jaren standbeelden verwijderd die gezien worden als symbool voor het slavernijverleden. „Hoe moeten de monumenten van de toekomst eruitzien? Ik hoop een voorstel in te dienen voor een nieuw beeldhouwwerk, een monument, voor Trumps nieuwe National Garden.”

Ook al is Weems kritisch op Trump, ze ziet meedoen als een manier om haar stem te laten horen. „En ik hoop dat andere serieuze kunstenaars van naam hetzelfde zullen doen. Het is een manier om kritisch te reageren op het moment.”

En, vertelt Weems: „Ik zoek nu fondsen voor een ander voorstel: ik ga ter ere van dat jubileumjaar vijftig kunstenaars uitnodigen maquettes te maken voor monumenten voor de toekomst. Niet terugkijken, maar vooruit. En die gaan we in een mobiele studio in alle vijftig staten laten zien. Ken je dat liedje van Curtis Mayfield, ‘Keep on Pushing’?” Weems lacht uitbundig. „Ja. Ja, that’s my man. Niet zwijgen. Laten zien: hier ben ík.”

Carrie Mae Weems, Painting the Town, nog t/m 9 juni in Rijksmuseum Amsterdam.

Delen

Mail de redactie