Violist Isabelle Faust: „Wanneer je uitgekeken raakt op een stuk begrijp je het niet of het is niet zo interessant als het leek”

Posted on by admin
Foto Foto Marco Borggreve

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Interview

De perfecte onvolmaaktheid van Ligeti Schizofrenie ligt op de loer voor wie zich waagt aan het Vioolconcert van Joods-Hongaarse componist Ligeti, zegt violist Isabelle Faust. In Amsterdam speelt ze dit uitputtende meesterwerk vol paradoxen.


Sommige mensen groeien op in een wereld, geregeerd door de chaos. Dat geldt voor bijvoorbeeld de Joods-Hongaarse componist György Ligeti (1923-2006). Geboren in een na de Eerste Wereldoorlog versplinterde Balkan was hij – met zijn moeder – de enige Holocaust-overlevende van zijn familie. Daarna probeerde de communistische dictatuur hem er elf jaar lang van te weerhouden zijn eigen muzikale stem te vinden, voordat hij na de Hongaarse Opstand in 1956 naar het Westen vluchtte.

„Geen man die terugschrok voor een paradox”, zegt de Duitse violist Isabelle Faust (51). Het is voor achten in de ochtend in de Luzerner hotellobby. Ligeti’s Vioolconcert (1993) van de avond ervoor zindert nog na in haar lichaam, glimlacht Faust. Met het Franse orkest Les Siècles reist ze ermee door Europa langs veertien steden – zaterdag is dat Amsterdam.

Ligeti’s Vioolconcert is in meerdere opzichten een paradoxaal stuk, legt ze uit. Ligeti streefde naar onvolmaaktheid en vraagt de musici die tot in de perfectie uit te voeren: hij schiep een georganiseerde chaos. Niets wordt aan het toeval overgelaten.

„Het is verraderlijk, technisch maar vooral psychologisch. Het openingsdeel is een molto perpetuo, eindeloos dezelfde snelle beweging langs de afgrond van het onmogelijke. Het is een dans tussen de strijdige grootheden kracht en precisie; in mijn hoofd moet ik telkens springen van de ene voet op de andere. Nergens mag ik focus verliezen. De accenten staan op onverwachte plekken. Dus een gevoel van schizofrenie ligt op de loer.”

De opening doet denken aan een scheppingsverhaal: klanken zoeken een weg om muziek te worden. „Je zwerft in de mist”, beschrijft Faust, „en plotseling breekt er een zonnestraal doorheen. Daarna begint het tweede deel met een prachtig verstild koraal. Het intermezzo daarna bestaat voor mijn gevoel uit golven die elkaar opvolgen, zoals de branding. Ze komen van achter uit het orkest en overspoelen de viool bij tijd en wijle. Het slotdeel verenigt min of meer alle beelden uit eerdere delen. Uiteindelijk begin ik aan de cadens, een waanzinnige solorit waarin de viool niet lijkt te kunnen stoppen – tot hij een moment vertraagt en het orkest kans ziet er een einde aan te maken. Een magistraal vioolconcert, dat je tot het uiterste drijft.”

Volmaaktheid

Ligeti wilde met zijn Vioolconcert vraagtekens zetten bij het menselijke streven naar volmaaktheid. Die zoektocht leidt mens – en kunstenaar – in zijn ogen naar een valkuil. De klassieke muziek koestert een tweeslachtige verhouding met perfectionisme. Er worden bijna theologische debatten gevoerd over het hoe, wat en waarom van meesterwerken die te oud zijn om door microfoons in hun oorspronkelijke vorm te zijn vastgelegd. En dan stelt de opnametechniek van tegenwoordig de musici in staat om stukken eindeloos te polijsten.

„Volmaaktheid is een onbereikbaar punt in de verte. Maar niemand wil een valse noot horen, dus het is een weg die je als musicus moet gaan”, verzucht Faust. „Laten we het erop houden dat technische perfectie een noodzakelijk fundament vormt voor muzikale uitdrukkingskracht. Hoe definieert iemand volmaakt? Voor mij is dat een vertolking die samenvalt met het muzikale klankbeeld dat ik in mijn hoofd hoor. Een kunstenaar moet in het reine komen met de gewaarwording dat perfectie een horizon is die altijd voor je uit blijft schuiven. Musiceren is een reis, geen bestemming.”

En dat vindt Faust ook het fascinerende aan Ligeti’s Vioolconcert, maar evengoed aan andere vioolconcerten. „Ik kan er eindeloos in blijven dwalen en ontdekken. Er zijn geen eenduidige antwoorden, alleen nieuwe fascinerende vragen. Ik speel al decennia Beethovens Vioolconcert, maar het biedt me elke keer nieuwe inzichten en ervaringen. Wanneer je uitgekeken raakt op een stuk dan kan dat twee dingen betekenen: je begrijpt het niet of het is misschien niet zo interessant als het leek.”

Isabelle Faust in 2022

Foto Marco Borggreve

Duivelse hoogten

In Luzern laat Faust aan het slot van Ligeti in haar cadens het gezang van een vogel weerklinken. Het doet in de verte denken aan het hoge gekwinkeleer op haar recente album met vioolconcerten van de Italiaan Pietro Locatelli (1695-1764). „Het is een grote stap in de tijd van Locatelli naar Ligeti”, zegt Faust, „maar het is waar dat beiden uitvinders waren, in die zin dat ze ieder op hun manier nieuwe dimensies aan het vioolspel toevoegden. Over Locatelli schreef een tijdgenoot dat hij zo hoog – bijna tegen zijn gezicht aan – speelde dat een van zijn lange en graatmagere vingers klem kwam te zitten in een nauwe opening van de brug waarover de snaren lopen. Hij moet in die hoogten gelukkig zijn geweest. Meer dan elders.”

Locatelli staat vooral bekend als een „duivelse violist” en componist van de twaalf virtuoze en vernieuwende concerten uit zijn L’arte del violino. „En die stukken waren nog moeilijker dan de partituren nu doen vermoeden, want veel technische hoogstandjes vertrouwde Locatelli niet aan papier toe, uit angst dat zijn concurrenten het zouden jatten.”

Maar het was niet die acrobatiek waar Faust voor viel. „Dat is een eenzijdig beeld”, zegt ze. „Met dirigent Giovanni Antonini ontdekte ik behalve al die verbijsterende hoogten veel emotionele diepte bij Locatelli. Tussen beide polen vonden we een grote verscheidenheid van kleuren en stemmingen. De barokcomponisten waren mensenkenners, in de zin dat ze wisten hoe ze via muziek ons gevoel konden bespelen. Vaak krijg ik de indruk dat Locatelli’s instrumentale stukken zijn geschreven op woorden die hij later uitwiste. Het concerto grosso Il Pianto d’Arianna is daar een mooi voorbeeld van.”

Faust doet altijd grondig onderzoek naar de bronnen van de muziek op haar lessenaar. „Kennis is mijn startpunt. Pas in dat spoor volgt de verbeelding. Ik moet eerst weten welke weg te bewandelen, en hoe het muzikale landschap er uitziet. Zodra die kaders helder zijn, kan mijn fantasie inkleuren. Ik ben niet iemand die vanuit een wolk van inspiratie afdaalt in de hoop op een goede landing. Ik wil vaste grond onder mijn voeten voelen. Een meesterwerk is een schatkist: het zou dom zijn niet eerst tot op de bodem uit te zoeken wat daar inzit.”

Mozart meets Ligeti: Isabelle Faust (viool), Alexander Melnikov (piano) & Les Siècles o.l.v. François-Xavier Roth. 23/9. Muziekgebouw aan ’t IJ, Amsterdam. Info muziekgebouw.nl

https://www.youtube.com/watch?v=QldrWYZ2fOw

Related Posts

Goldband voert hun publiek van dood naar leven – op straffe ritmes

  • admin
  • November 9, 2024
  • 0

Het begint bij het einde. De show van Goldband in Ziggo Dome, vrijdagavond in Amsterdam, opent traag op een nagenoeg leeg, wit belicht podium. Langzaam komt een groep monniken aanlopen met kisten op hun schouders. Als ze de kisten schuin neerzetten, ziet het publiek drie ‘levende doden’ die hun nummer ‘Requiem’ beginnen te zingen: ‘Iedereen gaat dood/ Jij ook, en jij ook, en jij ook/ Iedereen gaat hartstikke dood’.

Bij de woorden ‘Zoals Jezus aan het kruis’ stijgen ze opwaarts, zwevend aan tuigjes, en zingen verder, soms slap als poppen, dan weer schoppend en tuimelend in de lucht.

Het is een spectaculaire opening, en het is gewaagd dat de branie-band uit Den Haag zo ingetogen begint. Maar de smartlap ontwikkelt zich tot een dansnummer met straffe ritmes, en de tekst is zowel somber als grappig (‘Ik laat me niet gauw kisten’). Na reflectie kan alleen nog vervoering komen. En dat gebeurt.

Branie en gevoel

De carrière van Goldband lijkt een omgekeerde route te volgen. Het debuut Betaalbare Romantiek gaf in coronatijd meteen een doorbraak naar het Nederlandse publiek. ‘Noodgeval’ en ‘Ik Haat Je’ werden nationale meezingers, hun concerten waren massafestijnen. Daarna kreeg het dit jaar verschenen tweede album Samen Tegen Elkaar minder bijval – hoewel daarop even listig hedonisme met droefheid gemengd wordt.

Maar live is de groep nog steeds meester, bleek afgelopen zomer op Pukkelpop en Lowlands. En het blijkt nu opnieuw in de Ziggo Dome, bij de eerste van twee nagenoeg uitverkochte concerten voor zo’n 17 duizend fans. Na het vrolijke, op het Scheveningse strand geïnspireerde decor bij de concerten vorig jaar in de Amsterdamse Afas Live, is er nu een minimalistisch podiumbeeld: alleen een zuilengalerij achter op het toneel, waar de driekoppige band speelt en waar soms vlammen langs de bovenkant gloeien. Voormannen Boaz Kok, Karel Gerlach en Milo Driessen vullen de rest van het grote toneel. Soms zien ze er verloren uit, zo ver uit elkaar.

Maar al snel slaat de Goldband-magie toe: de elkaar afwisselende stemmen, de sfeer van melig broederschap, de stuwende, veelzijdige ritmes van drummer Isaï Reiziger, de groteske gitaarsolo’s van Wieger Hoogendorp, de muziek die simpel lijkt maar steeds verrast. De drie zangers hebben branie maar tonen zich ook gevoelig en onopgesmukt. De ‘boyband’-achtige choreografieën worden afgewisseld met een stekelig levensgevoel – van zichzelf en de eigen generatie – in hun teksten.

Concert van Goldband, 8 november in de Ziggo Dome. Foto Andreas Terlaak

Een enkel liedje klinkt vlak (‘Dit Is Voor Jou’), maar de sfeer heeft een stijgende lijn. Zangeres Maan zingt mee in de gezamenlijke hit ‘Stiekem’ en daarna is ‘Noodgeval’ de opmaat naar het hoogtepunt van de avond: ’You & Me’, waarbij alle tribunes staan te dansen.

Hun kleding – met Boaz Kok als een in bont gehulde Viking – was al snel afgeworpen, zodat door Kok en Gerlach met bloot bovenlijf wordt gecrowdsurfd vanaf halverwege de zaal richting het podium, terwijl Driessen in zijn eentje ‘Rommel’ zingt.

Het aloude ‘Mijn Stad’, over Den Haag, krijgt een nieuw arrangement met grommende metalgitaren en beukend gabberritme. In de zaal cirkelen de ‘pits’, op het podium stuiteren de muzikanten, levenslust spat in het rond.


Column | Minuutje stil

  • admin
  • November 9, 2024
  • 0

Waarom Ajax voor de wedstrijd tegen Maccabi Tel Aviv een minuut stilte hield was mij een raadsel. Voor wie was dat minuutje? Was er een oude vedette gaan hemelen? Sjakie toch niet? Of was er iets anders? Het droeve ontslag van Erik in Manchester? De zoveelste terugkeer van Johan Derksen in zijn dagelijkse babbelboxje? Het verlies van Kamala? Het lot van de Oekraïners na de winst van oom Donald? Moesten we eerbied hebben voor Ajax zelf omdat ze sinds een week opeens weer weten wat voetballen is? Of was het voor de duizenden onschuldige slachtoffers in Gaza? Een cynische manier om de Israëlische tegenstander te treiteren. Nee, het was voor de ramp in Valencia.

Wie had dit nou weer bedacht? Een laatste stuiptrekking van de licht seniele Amsterdamse raad van commissarissen, die tot opluchting van alle supporters eindelijk schijnt op te stappen?

En dan die rouwband. Is daar over vergaderd? Wie vond dat een goed idee? En hoezo Valencia? Omdat het halve bestuur daar in de buurt een tweede of derde huisje heeft? Omdat er nog weleens wat spelers een week op het strand van Alicante willen gaan liggen? Ik vond het een surrealistisch minuutje en vooral een nogal potsierlijke rouwband.

De overwinning was mooi en duidelijk. Zelfs Brobbey scoorde. Hij wist niet eens dat hij dat nog kon. Zijn rouwband kon af.

5-0 gewonnen. Mooi resultaat. Iedereen blij met de nieuwe trainer Farioli, die door mijn buurman steevast Ravioli wordt genoemd. Het mooie van Francesco is dat hij als een Rudolf Nurejev sierlijk staat te dansen als hij zijn ploeg coacht.

Nogmaals: 5-0 gewonnen, maar toen begon het echte gesodemieter. Een wel erg letterlijke herdenking van de Kristallnacht. Jonge jongens op scootertjes op Jodenjacht. Angstaanjagend. De oorlog die daar woedt kreeg een dependance in mijn eigen stadje.

Of ik verbaasd ben? Nee, ik lees kranten, kijk journaals en probeer dagelijks zo goed mogelijk op de hoogte te blijven. Ik denk dat ik weet wat er speelt in de wereld. Dus ook in Israël en Libanon. Daar vallen veel dooien. Schuldige en onschuldige slachtoffers. Dat weet u toch ook? Of vertel ik iets nieuws in dit zaterdagse stukje?

De discussie over dit conflict ga ik met bijna niemand meer aan. Domweg omdat het altijd ruzie wordt. De ene keer ben je een fascistische zionist en even later een verschrikkelijke antisemiet. Dat ben ik allebei niet. Ik ben voor vrede. Is dat in dit geval naïef? Nogal.

Gistermiddag luisterde ik naar onze burgemeester die deze gitzwarte nacht samen met twee andere deskundigen niet had zien aankomen. Dat vind ik raar. Heel raar zelfs. Het aangekondigde geweld gonst al weken door de stad. In de kroegen, de winkels en op straat. Het antisemitisme is terug. Niet alleen in Amsterdam. In heel Europa. Op scootertjes.

Had deze wedstrijd verboden moeten worden? Nee, maar het was misschien wel handiger geweest als de club uit Tel Aviv zijn publiek had thuisgelaten. Omdat dat een risico was. Maar nu hoor ik u roepen: „Hun harde kern doet niks.” Klopt! De voetballers van Maccabi deden trouwens ook niks.

Maar het gaat niet om de spelers of de supporters. Het gaat om Netanyahu en die idioten van Hamas en Hezbollah. En dat maffe Iran. En om Biden en Harris en Trump en de knettergekke kolonisten. En Musk die ongetwijfeld ook direct of indirect wapens levert. Misschien wel aan beide partijen. Of hij bespioneert de zaak via een van zijn duizend satellieten.

Maar het is raar dat de Amsterdamse burgemeester en de hoofdcommissaris van politie dit niet hebben zien aankomen. Of waren ze op het gemeentehuis te druk met weer een of ander nieuw debiel verkeersplan waardoor ik binnenkort mijn huis alleen nog via Den Helder of Zuidlaren kan bereiken? En dan ook nog met 30 kilometer per uur.

Scootertjes op Jodenjacht. Ik sliep vannacht slecht van de loeiende politiesirenes. En ik lag vooral wakker omdat ik het al heel lang aan zag komen. Hoelang? Misschien al mijn leven lang.


Column | Een zwak democratiebesef

  • admin
  • November 9, 2024
  • 0

Direct na Donald Trumps overwinning stormden de duiders tevoorschijn. Hoe had Harris zo kunnen verliezen? De duiders wisten het: het was de schuld van de inflatie, Bidenomics, trans sporters, Koude Oorlog-liberalen, Harris’ oppervlakkigheid en het neoliberalisme. Onder andere.

Vraag twee: wat betekent Trumps overwinning? „Een grote nederlaag voor de democratie”, schreef Vrij Nederland meteen. Bij Ewald Engelen, officieel financieel geograaf maar in de (sociale) media bekender als establishment-criticus, schoot dit in het verkeerde keelgat. „Die eerste zin, hoe krijg je hem uit je pen: de uitslag van een keurig verlopen democratische verkiezing ‘een grote nederlaag van de democratie’ noemen…”, schreef hij op X.

Engelen toonde hier een minimalistische democratieopvatting: keurig verlopen verkiezingen vindt hij genoeg om iets een democratie te noemen. Maar de liberale democratie omvat meer dan dat: onafhankelijke rechtspraak, vrije pers, en idealiter ook een ‘democratisch ethos’. CDA-leider Henri Bontenbal omschreef dat begin dit jaar als „de wil en de inzet om de instituties die de samenleving en de rechtsstaat stutten, te koesteren”. De vraag is: blijven die onder Trump intact? En zo niet, vinden zijn kiezers dat erg?

Wat verstaan Trumps kiezers eigenlijk onder democratie?

Wat verstaan Trumps kiezers eigenlijk onder democratie, vroeg iemand zich woensdag af in een webinar van Harvard. Historicus Daniel Ziblatt en politicologen Joshua Kertzer en Pippa Norris reageerden daarin op de verkiezingsuitslag. Kertzer wees op een paper in Science dat net is uitgekomen, waarvoor burgers in zes landen (Egypte, India, Italië, Japan, Thailand en de VS) waren gevraagd naar hun democratieopvatting. In alle landen bleken burgers vrije verkiezingen en individuele rechten zoals de vrijheid van meningsuiting cruciaal te vinden voor een democratie. Minder belangrijk vonden ze de instituties die de politieke macht begrenzen, zoals de rechterlijke macht. „Dit impliceert dat het ondermijnen van checks and balances minder snel tot een publieke backlash zal leiden dan het aantasten van verkiezingen of burgerlijke vrijheden”, aldus de auteurs.

Dit is zorgelijk, want die checks and balances zijn noodzakelijk in een democratie. Zonder onafhankelijke pers en rechterlijke macht zijn eerlijke verkiezingen en burgerlijke vrijheden immers niet gegarandeerd. Begrijpen burgers dat wel?

Nee, zei Pippa Norris, al decennialang een van de meest toonaangevende politicologen ter wereld, in de webinar. „Mensen begrijpen niet veel van democratie.” Kiezers bewijzen wel lippendienst aan de democratie: in onderzoeken laten ze zich er positief over uit, maar vraag je ze bijvoorbeeld of het leger de macht moet grijpen in noodsituaties, dan antwoorden ze doodleuk ‘ja’. In plaats van ze te vragen naar hun visie op „het d-woord” moet je onderzoeken hoe ze denken over autoritaire normen en praktijken, aldus Norris. Pas dan krijg je een beeld van wat democratie voor hen betekent.

De autoritaire normen en praktijken van Trump zijn niet subtiel: hij noemt zijn politieke tegenstanders „the enemy from within” en wil ze achter de tralies krijgen, althans dat zegt hij. Schokkend was zijn uitspraak, vorige week, dat een potentiële schutter eerst door een haag van „fake news”-media zou moeten schieten om hem te bereiken: „Dat zou ik niet zo erg vinden.”

Uit voxpops met Trump-stemmers blijkt dat zijn kiezers niet zitten met dit soort uitspraken. Het is blijkbaar geen dealbreaker als een presidentskandidaat aanmoedigt journalisten dood te schieten. Misschien nemen ze dit soort uitspraken niet serieus, of zijn ze het er zelfs mee eens. Hoe dat laatste werkt schreef The Economist vorige week: „Als politici hun aanhangers ervan kunnen overtuigen dat het karakter van hun tegenstanders de natie bedreigt, kunnen ze het breken van normen en het oprekken van regels framen als lef en sterk leiderschap, in plaats van constitutioneel vandalisme.”

Wat kun je doen tegen dit zwakke democratiebesef? Belangrijk lijkt me dat niet alleen opiniemakers, maar ook politici keer op keer duidelijk maken waarom bepaalde acties en uitlatingen onverenigbaar zijn met de liberale democratie, én waarom dat erg is. Een cruciale rol is dus weggelegd voor ‘loyale democraten’, zoals Daniel Ziblatt ze noemt in zijn boek The Tyranny of the Minority: politici die ondemocratisch gedrag ondubbelzinnig veroordelen, ook als het plaatsvindt in hun eigen kringen. Zonder loyale democraten heeft een democratie weinig overlevingskans. In de Republikeinse Partij bleken ze helaas beperkt voorradig.

Hoe is dat in Nederland? Uitspraken van Geert Wilders over D66-rechters, een nepparlement en journalisten als „tuig van de richel” hebben VVD, NSC en BBB er niet van weerhouden met hem te gaan regeren. Op de loyale-democratenindex scoor je dan niet hoog. Hoopgevend is wel de brede weerstand, uiteindelijk ook bij NSC, tegen de inzet van het noodrecht om de asielinstroom te verminderen. Hiermee heeft een Kamermeerderheid niet alleen misbruik van het noodrecht voorkomen, maar ook laten zien wat wel en niet acceptabel is in een liberale democratie.

„Het verdedigen van de democratie is vermoeiend werk”, schrijft Ziblatt in zijn boek. Het is ook nog eens ondankbaar werk, want antidemocraten als Trump en Wilders schilderen juist loyale democraten af als vijanden van het volk. Die valse omkering moet bestreden blijven worden.