Verzwakt Rutte IV is het oneens over hoe het verder moet met gevoelig stikstofdossier

„We kunnen niet over tot de orde van de dag”, zei CDA-leider Wopke Hoekstra dinsdagavond na urenlange gesprekken over de nederlaag van zijn partij. „We houden ons graag aan de afspraken die we gemaakt hebben”, zei D66-vicepremier Sigrid Kaag eerder die dag. De twee tegenstrijdige uitspraken laten zien dat de coalitiepartijen van Rutte IV nog niet goed weten hoe ze moeten omgaan met de grote overwinning van de BoerBurgerBeweging bij de Provinciale Statenverkiezingen vorige week. Alle partijen verwachten dat het kabinet moet bewegen op het gevoelige stikstofdossier, maar over de inhoudelijke onderhandelingsruimte en het tempo klinken verschillende geluiden.

Het voordeel voor het kabinet is dat er geen harde deadline is om er samen uit te komen. Het zou de coalitiepartijen helpen als er iets van eensgezindheid is voor het Kamerdebat van dinsdag 4 april over de gevolgen van de verkiezingsuitslag, maar noodzakelijk is dat niet. Het formatieproces in de provincies is pas net op gang gekomen en kan maanden duren, waardoor de deadline van 1 juli om de provinciale programma’s rond stikstof af te ronden onhaalbaar lijkt. Binnen de coalitie is het de verwachting dat het kabinet ook geen haast zal maken met het naar de Tweede Kamer sturen van de nieuwe stikstofwet, met daarin de zo gevoelige deadline van 2030, het jaar waarin de stikstofuitstoot gehalveerd moet zijn. Dat zou nu „olie op het vuur” zijn, zegt een coalitiebron.

Initiatief aan de provincies

Bij de coalitiepartijen circuleren verschillende scenario’s voor de komende weken. Een daarvan is het initiatief nu aan de provincies laten, waar BBB aan zet is om met de onderhandelingen te beginnen. Voor partijen als VVD en CDA kan het gunstig zijn om af te wachten of BBB lokaal rond stikstof naar een compromis wil bewegen. Maar ook als BBB in de provincies, gesteund door lokale VVD- en CDA-fracties, de ‘2030-afspraak’ uit het coalitieakkoord ter discussie blijft stellen, kunnen VVD en CDA in Den Haag tegenover coalitiepartner D66 de druk opvoeren om opnieuw over het stikstofbeleid te praten. Er is nu al „een andere politieke realiteit”, herhalen CDA’ers steeds. Bij D66 wordt de verkiezingsuitslag net even anders gezien: ja, BBB heeft een grote overwinning geboekt, maar een meerderheid van de kiezers heeft nog altijd vóór een ambitieus stikstofbeleid gestemd.

Lees ook over de onvrede binnen het CDA: Grote onvrede bij CDA-fractie over eigen bewindslieden

Een ander scenario is dat de provincies vóór de collegeonderhandelingen duidelijkheid eisen bij het kabinet: moeten zij nu gaan werken met een deadline van 2030 of 2035? In dat geval lijkt het onvermijdelijk dat er opnieuw onderhandeld moet worden over de afspraak uit het coalitieakkoord om de halvering van de stikstofuitstoot te versnellen van 2035 naar 2030. D66 heeft steeds gezegd daar niet aan te willen tornen, omdat de rechter moet kunnen vaststellen dat het kabinet vaart maakt met natuurherstel. In de praktijk is de deadline al iets versoepeld met het rapport van bemiddelaar Johan Remkes van afgelopen zomer. Nadat CDA-leider Hoekstra 2030 „niet heilig” wilde verklaren, stelde Remkes voor twee tussentijdse meetmomenten in te lassen om te kijken of de deadline echt haalbaar is. Mogelijk is dat proces nog verder te flexibiliseren.

Bij eerdere crisismomenten in de afgelopen kabinetten – zoals de toeslagenaffaire in 2020 en de kredietcrisis in 2012 – had premier Rutte steeds de neiging om de leiding van de coalitie in het Catshuis bijeen te roepen om achter gesloten deuren tot een politieke oplossing te komen. Die optie wordt nu ook wel genoemd, maar het CDA voelt daar weinig voor. Achterkamertjesoverleg zou geen passende reactie zijn op het kiezerssentiment van vorige week, dat „Den Haag alles bepaalt” en „niet luistert naar wat er leeft in het land”.

Genoeg onderdelen voor een ruzie

Bij het openbreken van het regeerakkoord geldt bovendien de politieke wijsheid: als één partij iets wil veranderen, willen andere partijen dat óók. Er zijn genoeg andere onderdelen van het zo moeizaam tot stand gekomen coalitieakkoord waar de vier regeringspartijen gemakkelijk ruzie over kunnen krijgen – denk aan migratie en klimaatbeleid.

Het is een publiek geheim dat Hoekstra en Kaag een stroeve verstandhouding hebben

Bij D66 vinden ze dat het CDA eerst maar eens duidelijk moet maken wat er precies „anders” zou moeten aan het stikstofbeleid. De partij zegt nog niets „concreets” van de christendemocraten te hebben gehoord. Er is volgens coalitiebronnen sinds verkiezingsavond überhaupt nog geen persoonlijk contact tussen Hoekstra en Kaag geweest. Het is een publiek geheim dat de twee partijleiders een stroeve verstandhouding met elkaar hebben. Een jaar geleden was Kaag (Financiën) al geïrriteerd dat Hoek-stra (Buitenlandse Zaken) al vlak na de Russische inval in Oekraïne het regeerakkoord wilde herzien.

D66 vindt dat ook de VVD kleur moet bekennen, omdat de ambitieuze stikstofminister Christianne van der Wal (óók VVD) te maken heeft met provinciale VVD-fracties die in de verkiezingscampagne hebben gezegd zich tegen het landelijke stikstofbeleid te willen verzetten. „Premier Rutte moet nu leiderschap tonen”, klinkt het bij D66.

Twee belangrijke ontwikkelingen zouden komende maand de politieke patstelling kunnen doorbreken. Een nieuwe uitkoopregeling van minister Van der Wal voor ‘piekbelasters’, boeren rond beschermde natuurgebieden, moet agrarische bedrijven gaan verleiden om de komende maanden vrijwillig te stoppen. Als de regeling een succes wordt, kan het terugdringen van stikstof op gang komen en is het misschien niet nodig boeren gedwongen te onteigenen, een uitdrukkelijke eis van BBB.

Lees ook: Waar staat BBB op het politieke spectrum? Drie politicologen aan het woord

Een andere doorbraak kan het Landbouwakkoord zijn dat minister Piet Adema (ChristenUnie) in april hoopt af te ronden. Over het akkoord, dat de boeren na al het ‘zuur’ rond stikstof perspectief moet bieden op een nieuw verdienmodel, wordt al weken onderhandeld. Donderdag loopt een tweedaagse onderhandelingssessie in Ermelo af. Het is twijfelachtig of daar een doorbraak wordt bereikt. Na de goede verkiezingsuitslag van BBB hebben boerenorganisaties de hakken in het zand gezet. LTO-voorzitter Sjaak van der Tak eiste woensdag een „koerswijziging” op stikstof. Agractie, een club van activistische boeren, dreigt de overlegtafel te verlaten te verlaten als minister Adema donderdag niet aan hun eisen tegemoetkomt.