Uitdagend dansplezier bij ‘indie sleaze’-eenmansband The Dare in Bitterzoet

Daniele Gatti. Hij was er echt weer. De dirigent die tussen 2016 en 2018 chef was van het Concertgebouworkest, voor hij wegens vermeend MeToo-gedrag op staande voet werd ontslagen, is weer geaccepteerd. Sinds het Concertgebouworkest met hem schikte (zonder zich overigens publiekelijk te hebben uitgesproken), werkte de 63-jarige Italiaan zich gestaag weer omhoog. Eerst werd hij chef van het Teatro dell’Opera in Rome en in augustus kon hij aan de slag bij het gerenommeerde oudste symfonieorkest van Europa: de Staatskapelle Dresden. Hij was afgelopen week voor het eerst op Europese tournee met zijn nieuwe orkest. Laatste stop: voor het eerst weer terug in Amsterdam.

Maar weinig publiek voelde zich aangetrokken tot het programma: twee keer een groot werk van Robert Schumann, voorzichtig gekruid met een mespuntje Saariaho, wist met moeite tweederde van de grote zaal van het Concertgebouw te vullen. Of bleef men toch thuis vanwege die naam, Gatti?

De Staatskapelle nam een bijzondere klank mee: mooi dof, diep laag. Zo diep, dat zelfs de stoelen van het achterste balkon zachtjes maar zeker meevibreerden. Maar toch speelde het ook bescheiden: vol volume, inclusief met verwoede gezichten energiek spelende musici, was het geluid verrassend vriendelijk zacht. Zelfs de instrumenten die echt wel harder kunnen (trompetten, trombones), speelden alsof het gezamenlijk vermogen gemaximeerd is. Het was net alsof er een barokorkest zat met moderne instrumenten.

Hoffelijk pompeus

Tel daarbij op een heel hoffelijke speelstijl, netjes en duidelijk in de puls. Zelfs het zwierige ‘Scherzo’ in de Derde symfonie van Schumann kreeg de egards van een officieel banket. Het was allemaal erg pom-pom-pom-pompeus. Leuk om dat zo eens te horen. Zeker omdat sommige instrumentgroepen binnen die kaders konden floreren: de houtblazers bijvoorbeeld, maar met name de hoorns met hun strakke, koninklijke klank. Zachte passages speelde het orkest met een actieve kalmte. Crescendo’s klonken, ook al gaan ze maar tot dat schijnbaar afgesproken maximum, wel degelijk als een sterk opstartend motortje. Dat laatste werkte goed in het vierde deel, maar ook al in het ‘hedendaagse’ voorafje, Kaija Saariaho’s Ciel d’hiver (2013), dat hier klonk als mooie, langzaam uit de verte opdoemende vergezichten. Op af en toe een ferme, grote armbeweging na, dirigeerde Gatti klein en vloeiend: zijn aanwijzingen zijn eerder geheugensteuntjes dan opdrachten.

Voor het Vioolconcert van Schumann nam het orkest violist Frank Peter Zimmermann mee. Maar hij kon niet verhullen dat dit het laatste concert van de tournee was: zijn noten leken regelmatig van een (op zich gesmeerde) lopende band te komen. In het langzame tweede deel leek hij een verhaal te vertellen dat hij niet zelf heeft meegemaakt. In duootjes met de klarinet of de hobo waren díé veel overtuigender vertellers. Een soort ‘coolheid’ bracht Zimmermann in door af en toe lui te spelen, in tonen te gaan hangen of ronduit laag te intoneren; niet zo fijn.

Waaróm de zaal ook voor zo’n groot deel leeg bleef, het publiek dat er wél was, eerde de gerehabiliteerde dirigent: vooraf nog met een beleefd verwelkomend applaus, maar tussendoor en achteraf warm en lang. Ook het orkest zelf leek enthousiast; het stokzwaaien (dat is ‘applaus’ in strijkerstaal) was even grinnik-opwekkend als licht angstaanjagend wild. Gatti liet het zich bescheiden maar zeker welgevallen.

Delen

Mail de redactie

Omdat de geschiedenis heel soms ook genadig en rechtvaardig is, woont Neerlands meest iconische punker Terrie ‘Ex’ Hessels (70) nog steeds in de statige directeursvilla die hij in 1981 met vijf maten wist te kraken.

Hoewel het pand in Wormer ooit toebehoorde aan de baas van de failliet gegane papierfabriek is het ook weer niet zo dat daar de gouden kranen en marmeren vloeren je tegemoet glinsteren. Op de oprit staan twee gigantische zakken met zand en schelpen. „Isolatiemateriaal voor onder de vloer”, verklaart Hessels met zijn karakteristieke en eeuwige schaterlach. „Ik ben hier eigenlijk altijd aan het verbouwen.”

Hetzelfde doet hij sinds 1979 op podia over de hele wereld, met zijn punkband The Ex. Wat begon als een zooitje boze en bijeengeraapte anarchisten is inmiddels uitgegroeid tot een internationaal icoon dat onontgonnen terrein durft te verkennen en ergens tussen ongeremde noise, spontane improvisatie en ritmische freejazz een eigen biotoop heeft opgeëist.

Het is een bijzonder jaar voor The Ex: niet alleen hebben ze hun tweeduizendste show gegeven en in meer dan 45 landen gespeeld, ze bestaan ook nog eens 45 jaar. Zaterdag viert het viertal die mijlpaal met een festival in het Amsterdamse Bimhuis. Zondag verplaatst dat circus zich naar het Belgische Mechelen.

Het wordt een weerzien met vrienden en zielsverwanten. Zo’n twintig muzikanten komen meevieren en -spelen, onder wie oud-zanger en medeoprichter Jos Kleij (ook wel: G.W. Sok) en drumlegende Han Bennink, met wie de band uitgebreid door Afrika toerde. Uiteraard sluit The Ex zelf af, in de huidige bezetting met oerlid en oprichter Hessels (gitaar), Katherina Bornefeld (drums), Andy Moor (gitaar) en Arnold de Boer (zang, gitaar).

De waarheid schreeuwen en tekeer gaan, dat wilden wij ook

Tijdens het gesprek over de nalatenschap van bijna een halve eeuw tegendraads zijn, zal Hessels één keer zichtbaar schrikken. Niet als hij het heeft over de molotovcocktails en splinterbommen waarmee vijandige buurtbewoners uit Wormer de gekraakte villa in de begindagen teisterden („dan kwam je terug van een optreden en lagen alle ramen er weer uit”), gewelddadige confrontaties met de politie („we zijn belaagd door traangas en toen dat op was zenuwgas en rubberen kogels) of agressieve skinheads („die kale koppen nam ik zó – hup! – in een armklem”).

Nee, het gebeurt als hij bij het omschrijven van de levenslange muzikale ontdekkingstocht van The Ex per ongeluk het c-woord in de mond neemt. „We hebben in onze carrière… Of, nou ja, ehm… hoe noem je dat?”

De Boer (50), die als jongste bandlid ook is aangeschoven om terug te blikken, schiet te hulp: „Chaos”, redt hij. „Georganiseerde chaos.”

I. Castricum, 31 augustus 1979Het eerste optreden

Hessels: „In de kraakbeweging waren er krankzinnig veel punkbands en plekken waar je kon spelen. Iedereen verzon alles zelf. Die sfeer was geweldig. Destijds luisterden veel mensen naar symfonische rock, van dat ingewikkelde intellectuele gedoe. Door de punk snapten we plots: oh, zo kan het ook. De waarheid schreeuwen en tekeer gaan, dat wilden wij ook. Jos schreef teksten en kwam met de naam The Ex: dat was makkelijk op de muur te spuiten. In Paradiso kwam er een jongen naar me toe die zei: ‘Ik organiseer een festival in Castricum. Jullie hebben een band toch? Kunnen jullie spelen?’ Tuurlijk, antwoordde ik. Dat was in 1979… Sjeee-zus…”

De Boer: „Haha, toen was ik vier!”

Hessels: „Jos kon heel goed ‘1-2-3-4!’ schreeuwen, verder kon niemand iets. We hadden niet eens spullen. Ik wilde helemaal niet gitaarspelen, maar dat was het enige instrument dat overbleef. Omdat ik links ben, moest ik er speciaal eentje bestellen. Dat duurde heel lang, maar toen-ie er eindelijk was, zeiden ze in de winkel: ‘Hier is-ie hoor! U kunt hem meteen proberen!’ Ik antwoordde: ‘Dat doe ik thuis wel.’ Ik had namelijk nog nooit een gitaar aangeraakt. Na drie lessen zag ik Gang of Four: KLENG! KLENG! KLENG! Wauw, dacht ik: ik kan gewoon doen wat ik wil. Dat besef is steeds verder gegroeid.”

De Boer: „Johan Cruijff heeft gezegd: óf je doet iets wat anderen doen, dan moet je zorgen dat je je beter bent; óf je doet iets wat nog nooit iemand heeft gedaan, dan ben je sowieso de beste. Dat is wat er is gebeurd.”

II. Van New York tot Addis AbebaHet 2de t/m 2022ste optreden

Hessels: „Wanneer mensen proeven van macht, overwicht krijgen en precies weten hoe alles moet, is dat altijd rampzalig. Gaandeweg kwamen er een soort kraakbazen en punkpuristen die bepaalden wat wel en niet goed was. Kraken werd streng en oubollig, punk werd een stijl. Je verliest de vrijheid en speelsheid die juist zo belangrijk is. De overgang naar improvisatie ging organisch: we ontdekten telkens nieuwe muzikanten die ogenschijnlijk niets met ons te maken hadden, maar bij wie je dacht, wow, wat een vrije geesten.”

De Boer: „Toen ik in 2009 bij The Ex kwam, kende ik de improvisatiescene nauwelijks. Maar er heerst precies diezelfde DIY-mentaliteit: alles zelf doen, zelf platen uitbrengen, shows organiseren.”

Hessels: „Connecties ontstaan altijd vanzelf. In 1989 speelden we in de beroemde punkclub CBGB’s in New York. We waren nog compleet onbekend en na een minuut of twintig werden de microfoons uitgezet, als teken dat we moesten stoppen. Eén toeschouwer liep naar de geluidsman en schoof het volume weer omhoog. Dat was onze eerste ontmoeting met de Amerikaanse cellist Tom Cora. Ik wist meteen: die gast zit goed in elkaar. Dat we met hem gingen spelen was een belangrijke stap. De volgende keer in CBGB’s waren we hoofdact.

„Zo ging het vaker in Amerika. In Chicago begon een iel ventje te helpen met spullen sjouwen. Wij dachten: wie is dat onnozele mannetje? Het was (de legendarische producer, red.) Steve Albini, die superfan bleek te zijn. Hetzelfde gebeurde met Sonic Youth: zij nodigden ons uit om samen op tour te gaan. Blijkbaar trekken we dat soort types aan.”

De Boer: „De legendarische Ethiopische saxofonist Getatchew Mekuria was natuurlijk ook prachtig.”

Hessels: „We kenden hem van cassettes die we op tour in Ethiopië hadden gekocht, en wisten helemaal niet of hij nog leefde. We zijn hem gaan zoeken in Addis Abeba. Toen we hem vonden en vroegen of hij met ons wilde spelen deed hij heel stoer, maar later bleek hij toch onder de indruk te zijn van onze voorwaartse power. Dat is het mooie van al die combinaties: de liefde komt altijd van twee kanten. Voor het optreden bleek hij vanwege de opwinding drie nachten niet te hebben geslapen. We hebben uiteindelijk 93 shows met hem gedaan, door heel Europa en de VS.”

De Boer: „In Afrika is alles net even anders: we spelen meestal ’s middags, het is gratis en er komen veel kinderen.”

Hessels: „We rijden van stad naar stad en vragen overal: kunnen we optreden? Vaak staan we ergens buiten, maar soms ook in een bioscoop of een stadion en zelfs een keer in de kantine van de politie, haha. Meestal spelen we als smeermiddel ook een paar Ethiopische nummers. Alleen doen we dat wel op onze eigen manier, dus liggen ze soms dubbel van het lachen.”

III. Wels, 10 november 2024Het 2023ste optreden

De Boer: „Vorig weekend speelden we op Music Unlimited, een festival in Wels, Oostenrijk. Drie dagen lang geven geniale mensen uit de jazzimprovisatiescene de meest waanzinnige optredens.”

Hessels: „Het blijft verbazingwekkend dat we daar tussen topmuzikanten staan. Maar veel jazzfestivals herkennen de vrijheid van wat we doen.”

De Boer: „Op het einde gaan alle stoelen aan de kant en mogen wij. Voordat we beginnen, zeg ik: ‘Hallo, we zijn The Ex, en we hebben tien nieuwe nummers en die spelen we één voor één.’ Dan moet iedereen lachen natuurlijk.”

Hessels: „Maar ook al is onze stijl heel anders dan abstracte jazz, toch doen we eigenlijk hetzelfde. Alles ontstaat uit wie wij zijn, zonder clichés of regels.”

De Boer: „Het mag nooit klinken alsof je live de plaat afdraait: we zijn geen jukebox van onszelf en willen elke keer bij nul beginnen. Zo houd je het ook 45 jaar lang jaar vol denk ik. Of nou ja, ik dan vijftien. We nemen risico’s en creëren ruimte voor de ander. Dat maakt het spannend, omdat je heel goed naar elkaar moet luisteren en moet reageren, net als in een gesprek. In Wels haakten er op het eind opeens vier saxofonisten in, met wie we nooit eerder hadden gespeeld.”

Hessels: „Waarom zoiets werkt, is moeilijk uit te leggen. Het gaat niet zozeer om techniek, het is meer een soort instinct. Met wie wil je een gesprek voeren? Wat vind je leuk aan iemand? Dat maakt het heel gevoelig én fantastisch. Wauw, ontdek je iedere keer: die gasten die ons interessant vinden, zijn zelf óók gewoon van die eigenwijze harken.”

Delen

Mail de redactie