Tv-recensie | ‘Ondergrondse sporen’ biedt mooi tegenwicht aan reportages uit VS met bijna alleen maar witte Amerikanen

Ook dit verkiezingsjaar reizen weer behoorlijk wat Nederlandse tv-makers door de Verenigde Staten om het verdeelde land te laten zien. Mijn favoriet blijft Eelco Bosch van Rosenthal, mede omdat hij zelf niet in beeld komt en ons niet lastigvalt met zijn persoonlijke perikelen. Voor een reportagereeks in Nieuwsuur (NPO 2) zat hij dit keer in Georgia, een van de acht swing states die gaan bepalen wie de nek-aan-nekrace wint.

Net als elders stemmen de steden in Georgia voor de Democratische presidentskandidaat Kamala Harris, en de ommelanden voor de Republikeinse kandidaat Donald Trump. Bosch van Rosenthal bezocht ze allebei. In hoofdstad Atlanta (driekwart Democratisch) stond hij op een zonnige kunstmarkt waar team-Harris probeerde voorbijgangers te bewegen om vervroegd te gaan stemmen. Op verkiezingsdag, zo legde een vrijwilliger uit, staan in de steden lange rijen voor de stembureaus, reden voor stedelingen om niet te gaan. Vervroegd stemmen helpt daar tegen en een hoge opkomst is in het voordeel van Harris.

Hierna trok Bosch van Rosenthal de provincie in om de Trump-stemmers te horen. Hij vertelde niet waar hij was, maar ik vermoed Crawford County (driekwart Republikeins, driekwart wit). Thuis bij Victoria Simmons, uitgever van de plaatselijke krant, praatte hij met een groepje vrienden die vertelden waarom ze op Trump stemmen. Gewone mensen, wat oudere provincialen – beslist geen Capitoolbestormers. En bemoedigend: Simmons stemt op Harris en kon toch in harmonie met haar Trump-vrienden over politiek praten.

Toen Bosch van Rosenthal met Simmons naar de supermarkt ging, bleek dat dáár het pleit beslecht gaat worden. Simmons liet zien dat de prijzen fors gestegen zijn onder president Biden. De kiezer kijkt naar zijn kassabon en stemt op Trump.

Wat wel vreemd was aan de reportage: Bosch van Rosenthal sprak vrijwel uitsluitend met witte Amerikanen. Terwijl in Georgia de zwarte kiezers voor Harris het verschil moeten gaan maken. Harris vierde daarom zondag haar verjaardag in een zwarte kerk in Jonesboro. Stevie Wonder zong ‘Happy Birthday’ voor haar, een oude ode aan Martin Luther King, de vrijheidsstrijder die werd geboren in Georgia. Na afloop brachten busjes de kerkgangers naar plaatsen waar ze vervroegd konden stemmen. Dit was niet te zien in Nieuwsuur, maar het zou een mooie aanvulling op de reportage zijn geweest.

Ondergronds

Meer tv-makers hebben de neiging om vooral witte Amerikanen te interviewen. Alleen daarom al is Ondergrondse sporen van Omroep Zwart (NPO 2) een belangrijk programma. Martijn Blekendaal en Finbarr Wilbrink volgen het spoor van de Underground Railroad, het illegale netwerk dat tijdens de slavernij vluchtelingen hielp ontsnappen. In reportages tonen zij de nawerking van de slavernij op Afro-Amerikanen.

De achtdelige serie was wat wisselvallig. Niet alle reportages waren interessant, het historische kader raakte soms uit beeld. Maar de slotaflevering was weer sterk. In Noord-Nashville waren ze te gast bij Gideon’s Army: sociaal werker Rasheedat Fetuga vangt kinderen op die anders in de misdaad terecht zouden komen en grote kans lopen om doodgeschoten te worden. Fetuga laat de oudere jongeren voor de kinderen zorgen. Een 19-jarige ex-crimineel kookt pasta voor ze: „Geen wapens en drugs meer maar boeken en schoenen en zo.”

Onderweg vertelde Wilbrink aan Blekendaal het verhaal van Lucie en Thornton Blackburn, een echtpaar dat via de Underground Railroad de slavernij ontvluchtte, in Detroit opnieuw gevangen werd gezet, en na een oproer van sympathisanten bij de gevangenis naar Canada kon ontkomen, waar de twee het eerste taxibedrijf van Toronto oprichtten. Zo bood Ondergrondse sporen bijzondere verhalen van hoop zonder de grimmige werkelijkheid van zwart Amerika uit het oog te verliezen.

Delen

Mail de redactie

Niets moeilijker dan jezelf als journalist in de spiegel bekijken. Maar de WRR hielp deze maand een handje mee. In een rapport, dat ik voor de zomer in concept mocht becommentariëren, werd een poging gedaan om het denken in politiek Den Haag over ‘de media’ een niveautje op te tillen. Het stormt immers in de publieke ruimte, door de opmars van technologie, ‘sociale’ media en informatie-overdaad.

De journalistiek heeft een „bijzondere veerkracht getoond” in de tech-revolutie die alles op z’n kop heeft gezet, zo werd bij de presentatie troostend gezegd. Tegelijk zijn de veranderingen in de laatste decennia ronduit hallucinant en ook niet heel bemoedigend. Nieuwsdistributie, -selectie, het bepalen van urgentie, het bieden van toegang – het zijn niet meer de onafhankelijke nieuwsuitgevers of redacties die de toon zetten. Iedere krant valt online in duizend stukjes uit elkaar – wat er wordt ‘gedeeld’, waarop wordt geklikt, wie er wat krijgt voorgeschoteld, het is volkomen ongewis. Ooit had de krant een voorpagina met alles op volgorde en met een eigen prioriteit – nu heerst het algoritme. Iedereen z’n eigen werkelijkheid. Waarheid en bullshit door elkaar.

Die veerkracht van de journalistiek zat ‘m vooral in het überhaupt weten te overleven, door te consolideren in digitale vorm, het toevoegen van data- en onderzoeksjournalistiek, het verbreden naar nieuwe groepen, het investeren in beeld, graphics en audio. Tegelijk is de journalistiek ook uitgekleed, functioneel overgenomen en veelal verdrongen door alternatieve ‘contentleveranciers’, velen met dubieuze bedoelingen. ‘Fill the internet with bullshit’, bleek een succesvolle strategie waarmee kwaadaardige afzenders de Brexit aanjoegen, verkiezingen in de VS manipuleerden, woede, (vrouwen)haat en discriminatie aanmoedigen. Er is inmiddels een informatie-oorlog gaande, waarin democratie en burger kanonnenvoer zijn en populisme en haat veelal het resultaat. De publieke ruimte is er hoogst onveilig door geworden. Vindbaarheid en bereik van betrouwbare informatie nemen ook af.

Of professionele journalistiek de digitale burger bereikt is in handen van zoekmachines en algoritmen, die uw data kennen, voorkeuren, smaak en leeftijd. Met advertentieopbrengst, ophef en emotie als criteria voor wat u te zien krijgt en in welke volgorde. De grote Amerikaanse techbedrijven aan deze knoppen interesseren zich intussen geen bal voor journalistiek of de democratische rechtsstaat. Soms zelfs integendeel, geïnspireerd door de anarchistische techcultuur of gewoon uit opportunisme. De rol van de journalistiek in een (digitale) democratische rechtsstaat neemt zienderogen af, constateerde de WRR, die dat nogal een bedreiging vindt. De burger kan almaar moeilijker onderscheiden wat echt is en wat niet – en ook wat professionele journalistiek is en wat niet, voeg ik eraan toe.

Het Commissariaat voor de Media rapporteerde deze maand dat de jongeren van nu zich vrijwel uitsluitend met sociale media informeren. Wat media tot een digitale (gratis?) ‘jongerenaanpak’ zou verplichten. En Den Haag dient „zo snel mogelijk” de techbedrijven te reguleren. „Zodat nieuws prominenter wordt.”

Hoe kan professionele journalistiek in de (digitale) democratische rechtsstaat weerstand bieden aan de overmacht van de platformbedrijven? De WRR zocht de oplossing elders. „Geef EU-regelgeving in Nederland meer handen en voeten”, luidde advies één, wat helemaal waar is. En niet alleen voor mediabeleid. Rem de voortgaande persconcentratie af, perk influencers op sociale media in, versterk regionale journalistiek, waar de verschraling het meest zichtbaar is. Heel goed allemaal.

Net als het Commissariaat zegt de WRR ook dat techbedrijven in hun zoekresultaten gedwongen moeten worden betrouwbare informatie voorrang te geven. Dus altijd bovenaan de resultatenlijst. En niet per se die informatie met de grootste potentiële advertentieomzet of ophefpotentieel. ‘Due prominence bieden’ luidt de vakterm. Zie de tv-afstandsbedieningen waar Netflix een ‘eigen knop’ heeft, maar de NPO (nog) niet. De digitale omgeving kan dus niet ongereguleerd afgestaan worden aan de grootverdieners, de manipulanten en andere artiesten van het eigen gelijk. De professionele journalistiek hangt aan een dun draadje.

En dan nog dit: 67 worden betekent verplicht pensioen. Voortaan is mijn beroep m’n hobby en schrijf ik deze rubriek freelance.

Folkert Jensma is jurist en journalist en schrijft om de week op maandag.

Delen

Mail de redactie

Terwijl ik dit stukje schrijf, lurk ik aan mijn IQOS – het elektronisch apparaatje dat tabak verhit. Voor de precieze werking: zie het NRC-artikel van afgelopen weekend. Dat ‘lurken’ is precies het goede woord, want als roken ooit al een nonchalante elegantie heeft bezeten – schrijver achter ouderwetse typemachine, sigaret bungelend in mondhoek – is die pose onmogelijk bij het ‘nieuwe roken’. Het apparaatje is te zwaar om tussen je lippen te laten balanceren, je moet óf schrijven, of je IQOS ter hand nemen.

Mijn apparaatje helemaal; kennelijk een nu al verouderd model, veel breder dan het smalle pijpje dat bij het NRC-artikel staat afgebeeld. Het ziet er vooral uit als een medisch hulpstuk, je verwacht het in ziekenhuizen, iets uitstaande met astma, luchtweginfecties, bloedtransfusie.

Theo van Gogh (1957-2004) over wie de documentaireserie De Hunkering nu te zien is op tv, presenteerde zich als ‘De Gezonde Roker’. Dat was toen al provocerend, omdat iedereen wist dat zoiets een onmogelijkheid is. Zelf ben ik een paar jaar jonger dan Van Gogh, bepaald geen vriend van me, maar wel min of meer een generatiegenoot. Ik wist vanaf het eerste moment dat ik opstak: slecht voor je gezondheid. Deze waarschuwing klinkt pubers recalcitrant en dus aanlokkelijk in de oren. Je deed het stiekem, want de dood was nog ver weg. Maar ik heb het dus altijd geweten, ‘immer gewusst’.

Van meet af aan was roken voor mij een ‘ziektebeeld’, maar aanvankelijk wilde de samenleving nog wel clementie opbrengen voor de patiënt. De lichte versie van de heroïnejunk, een wandelende hulpvraag. Maar toen kwamen de verhalen over de schadelijke gevolgen van het meeroken, vergiftigde lucht, eeuwige nicotinedampen die rond zo’n type hingen, waardoor de patiënt naast slachtoffer ook een dader werd.

Jaren geleden rookte ik al niet meer op een zomers, drukbevolkt terras, want de beschaming die daarop volgde van de naaste omgeving, de wettelijke gelegitimeerde agressie – altijd de lekkerste – dat was zo’n nicotinestoot niet waard.

Lang nog thuis gerookt. Mijn eigen huis, maar toch ook dat van mijn echtgenoot, die mij verbande naar mijn werkkamer.

En nu dus overgestapt op de methadon – zo zie ik dat IQOS-apparaatje. Philip Morris, de fabrikant, die bekend werd met ‘Marlboro’, claimt dat bij het elektronisch roken minder schadelijke stoffen vrijkomen. Op hoop van zegen, maar het is niet de clou; er komt bijna geen rook of damp vrij bij zo’n apparaat, het vermindert niet het schuld- maar het schaamtegevoel. Je bent de stille spuiter in de hoek die geen aanstoot geeft. Vergeet de glamour.

Roken: eerst eigen schuld, eigen dood, later ook de oorzaak van andermans dood. Dat is in het kort de sociale ziektegeschiedenis.

Stephan Sanders schrijft elke maandag op deze plek een column.

Delen

Mail de redactie