Tsaar Nureyev gaf de man een plaats in het ballet

Op 17 juni 1961, een maand nadat de Sovjet-Unie triomfantelijk Joeri Gagarin had terug verwelkomd van de eerste ruimtereis ooit, vernederde Rudolf Hametovitsj Nureyev zijn geboorteland met een spectaculaire vlucht. Hij stortte zich op het Parijse vliegveld Le Bourget in de armen van Franse gendarmes en vroeg asiel aan. Een legende was geboren.

Al voor zijn dood in 1993 werden duizenden artikelen en vele boeken geschreven over zijn bewogen leven en complexe persoonlijkheid. Dansechtpaar Alexandra Radius en Han Ebbelaar, choreografen Hans van Manen en Toer van Schayk en voormalig balletmeester Reuven Voremberg werkten in de jaren zestig en zeventig met hem tijdens zijn gastoptredens bij Het Nationale Ballet. Ze halen herinneringen op aan de danser over wie vanaf februari het biografische toneelstuk Nureyev in de theaters te zien is, met in de hoofdrol acteur en ex-danser Jan Kooijman.

Bom van energie

Krankzinnig, verbluffend, uniek, nooit meer meegemaakt. Iedereen herinnert zich hoe Nureyev zijn dagen volpropte, alsof hij geen minuut onbenut mocht laten. Hij danste tweehonderd voorstellingen per jaar en vloog de hele wereld over. Voremberg: „Na een les en een lange repetitie ging hij alle antiekwinkels in Amsterdam af. Voor de voorstelling sliep hij een half uurtje, erna ging hij uit eten en drinken. En wat hij verder deed.” Dat laatste was meestal: jongens oppikken. Ook zijn seksuele energie was imposant.

Radius werd in de jaren zeventig en tachtig door Nureyev uitverkoren als danspartner tijdens gastoptredens en gala’s in het buitenland. Nog steeds geïmponeerd herinnert zij zich hoe Nureyev ooit na een uitputtend optreden in de Hollywood Bowl per helikopter linea recta naar het vliegveld werd vervoerd om de volgende dag in Londen op te treden. „Ongelooflijk.”

Hoe hij óók nog deskundigheid wist te vergaren over beeldende kunst, architectuur, toneel enzovoorts, is Van Schayk nog steeds een raadsel. „Hij had totaal geen opleiding en je zag hem nooit een boek inkijken, maar hij wist enorm veel. Was er een dikke pil over Shakespeare verschenen, dan bleek hij die gelezen te hebben. Wanneer, mag de goede god weten.”

Charisma

Door zijn vlucht uit de Sovjet-Unie was Nureyev een instant sensatie, ook buiten de danswereld: hij verkeerde met de groten der aarde. Radius bezocht met Nureyev feestjes van de Rothschilds en de Kennedy’s. Tot het einde toe volgde de pers hem op de voet, evenals een schare fans, die hij soms bruut behandelde. Sterallures waren hem niet vreemd.

Was er een dikke pil over Shakespeare verschenen, dan bleek hij die gelezen te hebben. Wanneer, mag de goede god weten

Toer van Schayk choreograaf

Met zijn virtuositeit, sprongkracht en draaivermogen imponeerde hij de hele balletwereld: hij kon dingen die in het Westen nog nooit waren vertoond. Belangrijker nog was zijn charisma. Zelfs als hij niets deed, werd de blik nog als door een magneet naar hém getrokken. Ebbelaar: „Nureyevs exit in Bayadere: gewoon lopend, maar die armen, dat hoofd!” Voremberg: „Zijn entree in de tweede akte van Giselle; zo mooi heb ik het nóóit meer gezien.”

Het charisma spat ook af van de duizenden foto’s en films waarop hij in de lens kijkt met de blik van een roofdier dat likkebaardend naar een lekker hapje kijkt. Zelfs toen hij al op zijn retour was, bleef hij fascineren. „Nureyev had op latere leeftijd nog altijd iets speciaals, een doordachte interpretatie”, vindt Van Manen. „Het was net als bij Maria Callas. Zong die op het laatst mooi? Nee, maar als je er ooit van hield, bleef je iets zien van wat je altijd zag.”

Inspiratie

Nureyev claimde een grotere rol voor de mannelijke balletdansers. Veel choreografen maakten speciaal voor hem nieuwe balletten en in zijn eigen producties van de grote klassiekers breidde hij de rol en de variaties voor de man uit. „Met die mannelijke kracht van hem”, stelt Radius. „heeft hij de man een plaats gegeven in het ballet. Hij was een tsáár. Zelfs de pianist ging beter spelen.”

Hoe groot zijn roem ook was, hij stond ’s morgens in de dagelijkse les altijd naast de dansers van het gezelschap waarmee hij optrad. Van Manen: „Zo gaat dat in de danswereld. Iedereen heeft zo van hem geleerd: techniek, presentatie, partneren. Na zijn komst is het niveau van de mannelijke dansers enorm omhoog gegaan.”

Door zijn naam te verbinden met Het Nationale Ballet, waar hij in 1968 voor het eerst in een eigentijds ballet danste, gaf hij het gezelschap internationaal een enorme push. Van Schayk herinnert zich hoe de Rus repetities van de grote klassiekers danste hij alsof hij les gaf. „Trouw aan de klassieke regels, alles zó precies geplaatst. Toen hij het niveau in het Westen zag, zal hij gedacht hebben: ‘Ik moet die mensen laten zien hoe het hoort.’”

Gespleten persoonlijkheid

Legio zijn de verhalen over Nureyev die regelmatig woedend de studio uitstormde. Als hem iets niet zinde, liet hij soms zijn partner pardoes vallen. Hij was grofgebekt, soms bot op het grensoverschrijdende af, liet zich graag door vrienden bedienen en liet het publiek regelmatig wachten.

„Hij was stout”, concludeert Van Manen. „Maar hij wist waar de grens lag. En hij kon tegenspraak waarderen. Bij een repetitie voor mijn Four Schumann Pieces zei hij: ‘Ah, zeker weer die crucifix-armen van jou.’ ‘Jááá,’ antwoordde ik, ‘en als je het niet goed doet, spijker ik je vast.’ Vond hij een príma antwoord!”

Nureyev in de studio en Nureyev daarbuiten waren twee verschillende persoonlijkheden. Binnen soms onmogelijk, buiten weer een en al vriendelijkheid en gastvrijheid. Ook het sterrendom was een segment op zichzelf: hij begaf zich graag in jetsetkringen, maar geborgenheid vond hij alleen in het ballet.

De superster kon soms verrassend nederig zijn. Toen Van Schayk met Van Dantzig in de Jordaan woonde, logeerde Nureyev liever bij hen dan in het Amstel Hotel. „Toen ik in zijn kamertje kwam om hem te wekken, was hij zijn bed aan het opmaken. ‘Maar Rudolf’, zei ik, en wees op ons omgewoelde bed, ten teken dat dat helemaal niet hoefde. ‘Ja, dat zal ik zo ook doen’, zei hij. Dat vond ik heel roerend. Die nederigheid verwacht je niet.”