Normaal gesproken maakt de Amerikaanse hitshow The Daily Show geen woorden vuil aan de Nederlandse verkiezingen. Maar in 2017 waarschuwt presentator Trevor Noah de kijkers voor de populariteit van Geert Wilders (PVV), die dat jaar na de VVD de grootste partij wordt. Op typische Noah-manier wijst hij op het gevaar van toenemend populisme wereldwijd: „In Nederland is het Geert, in het VK is het Boris, in de VS Trump”, zegt hij. „Het is duidelijk wat hier aan de hand is: we zijn binnengevallen door hersencontrolerende aliens die eruit zien als slecht haar!” Hij doet alsof zijn haar kan praten en roept paniekerig: „Moslims!”
De Zuid-Afrikaanse presentator, acteur en komiek Noah (39) krijgt dinsdag als eerste comedian de Erasmusprijs, die jaarlijks wordt toegekend aan een persoon of instelling die „een buitengewoon belangrijke bijdrage heeft geleverd op het gebied van geesteswetenschappen en kunsten”. De prijs gaat doorgaans naar literaire auteurs, filosofen en andere beoefenaars van ‘hogere kunsten’, bijna altijd afkomstig uit het Westen. Noah is een compleet ander type laureaat.
Noah, afkomstig uit Zuid-Afrika, trad in 2015 aan als presentator van The Daily Show, die groot geworden was onder zijn voorganger Jon Stewart. „Met zijn rake reflecties hierop trok hij wereldwijd een jong, divers publiek en was hij volgens de jury een frisse wind in een hevig gepolariseerd medialandschap”, schrijft de stichting Praemium Erasmianum.
Hij is niet alleen de jongste winnaar, hij is ook de eerste uit Afrika bezuiden de Sahara. Dat laatste maakte volgens Stichting Praemium Erasmianum-directeur Shanti van Dam veel los op dat continent. „Journalisten bellen massaal op en zijn ontroerd”, vertelt ze. „Wat mensen vaak vergeten is dat hij niet groot is geworden in de Verenigde Staten, hij was al een enorme ster in Zuid-Afrika. Sterker nog: toen hij door Jon Stewart gevraagd werd voor The Daily Show, moest hij daarover nadenken, omdat hij er qua salaris op achteruit ging.”
Noah stopte in 2022 als presentator om zich te kunnen storten op wereldtournees, zoals nu met zijn comedyshow, Off The Record. Deze maand lanceerde hij een eigen podcast, What Now? with Trevor Noah. Hij helpt jongeren naar het hoger onderwijs met zijn Trevor Noah Foundation.
De komiek ontvangt de prijs, 150.000 euro, dinsdag uit handen van koning Willem-Alexander voor zijn „bevlogen bijdrage” aan het thema van dit jaar. Dat is ‘Lof der Zotheid’, naar Desiderius Erasmus’ beroemdste boek, waarin maatschappijkritiek en politieke satire centraal staan. „Met zijn enorme talent voor spottende, talige en verbindende politieke humor handelt Noah in Erasmiaanse geest”, aldus de jury.
Hoe ziet hij zélf de rol van humor? Als „de verdoving die nodig is om de operatie uit te voeren,” zegt hij in een interview via de telefoon. „Het stelt mensen in staat zich bezig te houden met onderwerpen en ideeën die anders misschien te pijnlijk zijn om te bespreken.”
Gemixt kind
Noah werd geboren als kind van een zwarte moeder en een witte vader, iets wat ten tijde van de apartheid illegaal was. Hij kon opgepakt worden als hij met één of beide ouders op straat liep. Hij groeide op bij de zwarte familie van zijn moeder en identificeert zich daarom als zwart. Maar hij ging naar een Britse privéschool, speelde in de kerk met witte kinderen en sprak perfect Engels, waardoor hij het verwijt kreeg te wit te zijn. Als gemixt kind hoorde hij nergens bij.
Hij publiceerde over zijn jeugd de bestseller Born a Crime (2016). Daarin schrijft hij dat hij van zijn moeder – zijn vader was weinig in beeld – het vermogen meekreeg om pijn hem er nooit van te laten weerhouden nieuwe dingen te proberen. Toen hij als kind eens huilend thuiskwam omdat oudere kinderen hem hadden uitgescholden voor bushie – een scheldwoord voor zwarte mensen – en met moerbeien bekogeld, begon zijn moeder hartelijk te lachen. „Ik dacht dat je onder het bloed zat en in elkaar was geslagen”, zei ze, wijzend naar het donkere sap op zijn huid. „Het is maar bessensap. Bekijk het van de positieve kant: nu ben je echt half zwart en half wit.”
Het doorzettingsvermogen dat hij op die manier leerde bracht hem ver. In de jonge Zuid-Afrikaanse democratie veroverde hij zijn eigen radioshow, hij stond vanaf zijn 21ste in comedyclubs in het hele land en presenteerde tv-programma’s. Zijn maatschappijkritiek inspireerde een hele generatie stand-up comedians – het Trevor Noah-effect wordt het ook wel genoemd.
U biedt moeilijke situaties het hoofd met humor. Komt dat doordat u opgroeide onder de apartheid?
„Ik denk zeker dat mijn comedy hiervan een bijproduct is. Dat ik opgroeide in een gemengd huishouden, in Zuid-Afrika. Mijn grootvader was heel grappig, mijn grootmoeder was heel grappig, mijn moeder is heel grappig. Ik denk niet dat ik veel Zuid-Afrikanen ken die niet van nature grappig zijn. Ze hebben mij zeker aangestoken met hun gevoel voor humor, en dat uit zich nu in mijn comedy.”
Iemand die zo opgroeit kan ook verbitterd en depressief worden…
„Ja, dat is waar. En je hebt natuurlijk het volste recht om verbitterd te zijn over onrecht. Maar jij bent dan de enige bij wie die bitterheid blijft hangen. En zo vergiftig je jezelf. Al dan niet bitter worden is een keus die we voor onszelf moeten maken. Ik zal zelden voor bitterheid kiezen.”
Het voelt niet voor iedereen als een keuze. Hoe heeft u die mentaliteit ontwikkeld?
„Ik heb een fantastische moeder. Ik was vroeger omringd door zeer krachtige vrouwen met een mentaliteit die veel sterker was dan de krachten die hen onderdrukten. Ik denk dat ik het heb geleerd door naar hen te kijken en dat gewoon heb overgenomen.”
Noahs humor is zeker scherp, maar nooit grof. Eerder is het zo dat zijn grappen ontwapenen, doordat hij steeds de nadruk legt op de absurditeit van onrecht. De ondertoon is steevast mild, verzoenend.
„Kijk,” zegt hij aan de telefoon, „Sommige mensen kiezen ervoor onwetend te zijn en die zullen dat altijd blijven. Ik omring me graag met mensen die bereid zijn te leren. Er zijn veel mensen en situaties waarover ik zelf misvattingen had. Maar ik probeer contact te maken met mensen en mensen met elkáár te verbinden door mijn comedy. Ik wil een ruimte scheppen waar we ideeën kunnen uitwisselen.”
Tekenend is dat Noah acht talen spreekt, waaronder Xhosa, Afrikaans, Tsonga en Duits. Hij leerde, zo schrijft hij in zijn boek, dat het spreken van iemands taal vertrouwen wekt, in een land dat door de verdeel-en-heerspolitiek van de kolonisator geplaagd wordt door veel onderlinge discriminatie.
Tijdens wereldtournees past hij zijn grappen steeds aan op het land waar hij optreedt. In een interview bij RTL Late Night in 2016 antwoordde hij op de vraag van de presentator hoe het is om in het land te zijn dat apartheid heeft uitgevonden: „Het is gek, want de mensen hier zijn zo aardig. De Nederlanders die Zuid-Afrika kwamen koloniseren waren niet de leuke Nederlanders. Ze namen niet de rosse buurt en de wiet mee. Ze brachten alleen apartheid.”
Oog hebben voor verschillende culturen en mensen speelt een belangrijke rol in uw werk. Maar hoe gaat u om met publiek dat niets over de verscheidenheid van Afrika weet?
„Afrika is geen monoliet, maar het deelt zeker een gemeenschappelijkheid, het heeft een collectief weefsel. Dat is de prachtige trots die we allemaal hebben in Afrika, of je nu Zuid-Afrikaan, Nigeriaan of Egyptenaar bent. Ik ben er trots op een Zuid-Afrikaan én een Afrikaan te zijn.
„Maar zeker, afhankelijk van waar ze zelf vandaan komen, kunnen mensen een nogal gegeneraliseerd beeld van Afrika hebben. Maar dat neem ik hen niet kwalijk, je kunt niet alles van iedereen verwachten. Veel mensen kennen Afrika alleen van de beelden die ze hebben gezien. Lastig, want het continent is lange tijd achtergesteld. Maar sociale media zorgen er nu voor dat mensen op nieuwe manieren met elkaar in contact komen, en dat verandert ook langzaam het beeld van Afrika.”
Noah probeert aan die verandering duidelijk zelf bij te dragen, maar dat gaat niet altijd goed. Recentelijk kwam hij in opspraak, omdat hij in een peperduur reclamespotje Zuid-Afrika als toeristische bestemming promoot. In de video beantwoordt hij vanuit een gigantische villa vragen als: „Kun je golf spelen in Zuid-Afrika” en „Kan ik de leeuwen ontmoeten?”. Daarna volgen beelden van de uitgestrekte wildparken, watersport en het bruisende nachtleven. Volgens critici ontving hij hier 1,6 miljoen euro voor. Minister van Toerisme Patricia de Lille ging desgevraagd niet in op dat bedrag, maar benadrukte dat de reclame niet werd gefinancierd met overheidsgeld.
Verbloemt u met zo’n spotje niet de problemen die Zuid-Afrika ook heeft?
„Ik denk niet dat het verbloemen is. Het is de bittere pil een beetje vergulden. ”
Problemen als ongelijkheid, misdaad, xenofobie en geweld lijken in Zuid-Afrika alleen maar erger te worden. Hoe ziet u de toekomst van het land?
„Dat is een heel moeilijke en interessante vraag. Zuid-Afrika staat momenteel op de rand van de afgrond. Maar kijk eens naar waar Zuid-Afrika moest beginnen na de apartheid.” De eerste democratisch gekozen president, Nelson Mandela, kwam in 1994 aan de macht. „We zijn een land dat vanaf het allereerste begin alles tegen zich had. Je had een bevolking van 40 miljoen mensen, waarvan slechts 5 procent toegang had tot voorzieningen. Er werden nieuwe systemen en een infrastructuur gebouwd, maar die was nooit voldoende voor iedereen.
„Hoewel we een aantal geweldige politici hebben gehad die ook geweldig werk hebben verricht, hadden we ook politici die onze vooruitgang belemmerden door onbekwaamheid of corruptie. Ik zou zelfs zeggen dat het land door hen een paar stappen terug heeft gezet.
„Maar Zuid-Afrika beschikt nog altijd over natuurlijke hulpbronnen. We hebben veel potentieel. We hebben goede mensen die veranderingen kunnen verwezenlijken. Ik geloof dat de wil er nog is.”
